Το σώμα στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία

Το σώμα και η διαπραγμάτευση της διαφοράς
στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία
Μαρίτα Παπαρούση
Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2012

“Το σώμα ως πεδίο μάχης”
του Γ. Ν. Περαντωνάκη


Μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες στον υπόλοιπο κόσμο και μέχρι πολύ πρόσφατα στην Ελλάδα, το σώμα εκλαμβανόταν μόνο ως βιολογική υπόσταση και συνδυαζόταν με τη φυσική πλευρά του ανθρώπου.

Αυτό σταδιακά αλλάζει, καθώς όλο και περισσότερο γίνεται κατανοητό ότι το σώμα δεν είναι αντικειμενική, υλική, πάγια κατασκευή αλλά τίθεται κι αυτό, όπως το πνεύμα, η ψυχή, ο ρόλος, η διάνοια κ.λπ. στο πλέγμα κοινωνικών και πολιτισμικών συντεταγμένων και ορίζεται από τον εαυτό και τον άλλο ως ιδεολογικό αντικείμενο.

Η Μαρίτα Παπαρούση, διδάσκουσα Νεοελληνική φιλολογία στο Π.Τ.Δ.Ε. τού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ανήκει στις ερευνήτριες που τα τελευταία χρόνια μελετούν το σώμα και τον έμφυλο ρόλο του, καθώς πιστεύει –και το αποδεικνύει- ότι η ταυτότητα και η ετερότητα, ο ρόλος μέσα στην κοινωνία και η αποδοχή από τους άλλους περνά, ειδικά για τη γυναίκα, μέσα από το σώμα της. Κι αυτό το γράφω όχι για να διαπιστώσω ότι υποβαθμίζει το γυναικείο πνεύμα, αλλά αντίθετα επιδιώκει να εξυψώσει το σώμα, λιγότερο ως στοιχείο θηλυκότητας και περισσότερο ως δείγμα μιας ακόμα και σήμερα υπάρχουσας εκμετάλλευσης της γυναίκας, είτε ως πόρνης είτε ως μετανάστριας κ.λπ.

Η διεθνής βιβλιογραφία έχει επισημάνει πλείστες τόσες πτυχές τής σωματικότητας και των δεινών τα οποία αυτή υφίσταται μέσα στη λογοτεχνία. Η ΜαρίταΠαπαρούση, αφού συνθέσει μια εμπεριστατωμένη εισαγωγή, περνάει στα ίδια τα κείμενα της τελευταίας δεκαετίας, κείμενα στα οποία οι έλληνες συγγραφείς όπως η Μάρω Δούκα, η Β. Ηλιοπούλου, η Έρση Σωτηροπούλου, ο Π. Μάρκαρης, ο Θ. Γρηγοριάδης, ο Αύγ. Κορτώ, ο Ηλ. Μαγκλίνης, ο Κ. Χαρπαντίδης, ο Χρ. Χαρτοματσίδης και ο Χρ. Χρυσόπουλος, εστιάζουν στο σώμα και το βλέπουν με βάση τις νέες αντιλήψεις περί ταυτότητας και αξιών.

Το σώμα, λοιπόν, είναι το όριο μεταξύ ταυτότητας και ετερότητας και πολλές φορές χρησιμοποιήθηκε σε (μανιχαϊστική) αντίθεση προς το πνεύμα ή με εμφανή διάθεση να στιγματίσει ως κατώτερο τον ξένο, τον αποικιοκρατούμενο, τη γυναίκα, τον άρρωστο ή τον ανάπηρο. Έτσι, αναδεικνύεται σε πεδίο άσκησης εξουσίας, έμφυλης ή φυλετικής, κοινωνικής ή πολιτισμικής. Ως έμφυλο κατασκεύασμα μελετήθηκε από τον φεμινισμό, για να καταδείξει ο τελευταίος την ανδροκρατική νοοτροπία, και ως κοινωνικό ιδεολόγημα αναγνώσθηκε ρατσιστικά από τις κυρίαρχες ομάδες.

Στη λογοτεχνία πιο συγκεκριμένα στο σώμα εδράστηκε ο εξουσιαστικός λόγος και οι πολιτισμικοί μύθοι κάθε εποχής, ενώ δεν έλειψαν οι προβολές διαχωριστικών γραμμών και οριοθετήσεων. Τα τελευταία χρόνια, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο συζήτησης περί ταυτότητας, οι συγγραφείς επαναπραγματεύονται τον κοινωνικό λόγο για το σώμα και αμφισβητούν τα παγιωμένα αξιακά συστήματα ή προβάλλουν νέες πολιτισμικές ιδεολογίες. Η πεζογραφία μας ασχολείται έντονα με τον μετανάστη και κυρίως τη μετανάστιδα, πραγματεύεται τα μοτίβα τής υποταγής και της εκμετάλλευσης στην πόρνη, ανασκαλεύει τη σωματική βία, μελετά την πολιτική διάσταση της κακοποίησης, αλλά και δεν αφίσταται από την προβολή της δύναμης που εκπέμπει το σώμα ως φορέας αντοχής και αντίστασης.

Φυσικά, το σώμα διερευνάται ως φορέας σεξουαλικότητας, εκούσιας ή ακούσιας, και αναλύονται τα όριά του σε ετεροφυλόφιλες ή ομοφυλόφιλες πράξεις, μελετάται ως προς τη δυνατότητα αναπαραγωγής, παίρνει εξωανθρώπινες διαστάσεις, αποδίδεται ως όργανο εργασίας και μέσο επιβίωσης, εξετάζεται ως προς την αναπηρία και την αρρώστια του, ώστε να φανούν οι κοινωνικές θεωρήσεις τους, αλλά και τον εκούσιο ή ακούσιο στιγματισμό του.

Το σώμα, κατά την Μαρίτα Παπαρούση, γίνεται κείμενο που εγγράφει την κοινωνική, εθνοσεξουαλική και πολιτισμική στάθμη κάθε κοινωνίας και τους τρόπους με τους οποίους μετακινείται στην ανοχή ή στη μισαλλοδοξία, στη διαλλακτικότητα ή στην εκμετάλλευση.

Γιώργος Ν. Περαντωνάκης, bookpress, Μάρτιος 2013                                                                                                                                  
gperand@yahoo.gr