Παρασκευή 3 Φεβρουαρίου 2023

Μαρσέλ Προυστ «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο»


Μετάφραση Παύλος Ζάννας, Παναγιώτης Πούλος.

Εκδόσεις Εστία, 2011



Μπορεί ένας άνθρωπος που πέρασε δεκατέσσερα χρόνια στο κρεβάτι να μας μιλήσει για την ευτυχία και το νόημα της ζωής; 'Ενας άνθρωπος γεμάτος φοβίες, νευρώσεις και εμμονές; Και όμως ο Μαρσέλ Προυστ κατάφερε να μιλήσει μοναδικά όχι μόνον για αυτά αλλά και για την ανθρώπινη ύπαρξη, τον άλλον, την πολιτική, την τέχνη, τον έρωτα και τον θάνατο μέσα από ένα μυθιστόρημα ποταμός, το μεγαλύτερο μυθιστόρημα του εικοστού αιώνα, έχοντας μοναδικό αντίπαλο τον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόις, το Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν ή το Αβεσσαλώμ Αβεσσαλώμ του Ουίλιαμ Φώκνερ.

Και τι μας λέει αυτό το βιβλίο; Την ιστορία μιας ζωής και την ιστορία ενός βιβλίου όπου ο βασικός ήρωας αναζητά την ευτυχία και ταυτόχρονα κάποιος -που είναι και ο αφηγητής του βιβλίου- αναζητά το θέμα του βιβλίου που θα γράψει, θέμα που ανακαλύπτεται στο τέλος του έργου, τη στιγμή που σταματά η αφήγηση της ζωής, στο κατώφλι του θανάτου.

Το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» απλώνεται σε επτά ενότητες. Εντελώς σχηματικά αναφέρουμε λίγα λόγια αφού η πλοκή δεν είναι καν το ζητούμενο του έργου: Στην πρώτη ενότητα, που κυκλοφόρησε το 1913, (εκατό δέκα χρόνια πριν!) με τίτλο «Από τη μεριά του Σουάν», ο αφηγητής Μαρσέλ, θυμάται τη θλίψη και την ανασφάλεια της παιδικής του ηλικίας, την τρυφερή του προσκόλληση στη μητέρα του. Ακολουθεί η περιγραφή του έρωτα του Σαρλ Σουάν με την ωραιότατη κοσμική κοκότα, την Οντέτ. Την κόρη τους, τη Ζιλμπέρτ Σουάν, θαυμάζει και ερωτεύεται ο αφηγητής αρχικά στο Κομπραί, στο παιδικό πάρκο, και αργότερα στα Ηλύσια Πεδία. Στη δεύτερη ενότητα, «Στη σκιά των ανθισμένων κοριτσιών», ο Μαρσέλ περιγράφει τα καλοκαίρια του στο Μπαλμπέκ, τη λουτρόπολη της Μάγχης, συνοδευόμενος από τη γιαγιά του, για να καταπολεμήσει τις κρίσεις άσθματος. Εδώ γνωρίζει την υψηλή αριστοκρατία και ερωτεύεται την Αλμπερτίν για τα θέλγητρα του σώματος, του χαρακτήρα και του πνεύματός της. Στην τρίτη ενότητα, με τίτλο «Από τη μεριά του Γκερμάντ», ο εύπορος αστός Μαρσέλ γίνεται δεκτός στους κόλπους των ευγενών. Περιγράφει τις ζηλοτυπίες, τα κουτσομπολιά, το σνομπισμό και την αλαζονεία της δούκισσας ντε Γκερμάντ, του ομοφυλόφιλου βαρόνου ντε Σαρλύς και της υψηλής αριστοκρατίας που τους περιστοιχίζει. Στην τέταρτη ενότητα, με τίτλο «Σόδομα και Γόμορρα», ο ώριμος Μαρσέλ αφηγείται τον «εκφυλισμό» του βαρόνου ντε Σαρλύς, που η ομοφυλοφιλία του τον οδηγεί να εφευρίσκει απίθανους τρόπους για να εξασφαλίσει ερωτικούς συντρόφους. Ο Μαρσέλ κάνει ερωμένη του την Αλμπερτίν και συχνάζει σε διάφορα πορνεία. Είναι η τελευταία ενότητα που δημοσιεύεται όσο ζούσε ο Μαρσέλ Προυστ (οι υπόλοιπες θα δημοσιευτούν από το 1923 ως το 1927 με βάση τα χειρόγραφα του συγγραφέα).

Στον τόμο «Η φυλακισμένη», ο Μαρσέλ εγκαθιστά την ερωμένη του Αλμπερτίν στο πατρικό του σπίτι μετά τον θάνατο του πατέρα του και παρακολουθεί ζηλότυπα τις κινήσεις της. Την κατηγορεί για λεσβιακές τάσεις και την αναγκάζει να τον εγκαταλείψει, όπως και γίνεται στον τόμο «Η Αλμπερτίν αγνοούμενη». Η θλίψη για τη φυγή της είναι μεγάλη, είναι αργά όμως να την φέρει πίσω γιατί πληροφορείται τον θάνατό της. Η τελευταία ενότητα έχει τίτλο «Ο ανακτημένος χρόνος». Ο Μαρσέλ ξαναγυρίζει στο Παρίσι, που δονείται από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ενώ οι συμπατριώτες του σκοτώνονται κατά χιλιάδες στο μέτωπο. Ο Μαρσέλ βρίσκει τους παλιούς του φίλους παραμορφωμένους από τα γηρατειά. Αναρωτιέται τι μπορεί ν’ αντισταθεί στον χρόνο, τι είναι εκείνο που καταρρακώνει την ανθρώπινη ύπαρξη. Η μόνη αντίσταση στον χρόνο είναι η γραφή ενός βιβλίου. Αυτό που ο Μαρσέλ θέλει ν’ αρχίσει να γράφει ο Προυστ το έχει τελειώσει.

Διαφορετικές γωνίες πρόσληψης και ερμηνείας

Το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» είναι ένα πολυεπίπεδο θεματικά και γλωσσικά έργο, ένα φιλοσοφικό έργο για τον χρόνο και τη μνήμη, τη φαντασία και την τέχνη. Ενα ψυχολογικό μυθιστόρημα για την ανθρώπινη συμπεριφορά, τον έρωτα και τη ζήλεια, μια κωμωδία ηθών και χαρακτήρων. Επίσης ένα πειραματικό μυθιστόρημα, πολύ ασυνήθιστο για όσους διάβαζαν μυθιστόρημα μέχρι τότε, που καθόρισε τα όρια της μυθοπλασίας. Έτσι, αντί μια συμβατική γραμμική αφήγηση με ξεκάθαρη πλοκή, το Αναζητώντας, χρησιμοποιεί ένα καλειδοσκόπιο αναμνήσεων με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας καινούργιας αφηγηματικής μορφής[1].

Ο Προυστ δεν είναι ρεαλιστής. Οι κεντρικοί πρωταγωνιστές γίνονται γνωστοί στον αναγνώστη μέσα από το φίλτρο της συναίσθησης του αφηγητή ή κάποιου χαρακτήρα και, στις περισσότερες περιπτώσεις, μέσα από την αντιπαράθεση εικόνων και συμβάντων. Με ανυπέρβλητη τέχνη οι αλυσιδωτοί συνειρμοί δίνουν διαφορετικές γωνίες πρόσληψης και ερμηνείας.

Το πολύτομο έργο του Προυστ είναι μια ακτινογραφία της γαλλικής κοινωνίας, ειδικά της ανώτερης τάξης, όπως αναδυόταν από το τέλος του 19ου αιώνα και μέχρι το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Ο Προυστ περιγράφει την εποχή του προσδίδοντας ωστόσο μια διαχρονικότητα στην αφήγηση, ενώ προβάλλει χαρακτήρες και καταστάσεις στο μέλλον, σ’ αυτό που θα είναι ο εικοστός αιώνας. Ως μισός Έβραίος και ανοιχτόμυαλος πολίτης υποστήριξε τον γαλλοεβραίο λοχαγό Ντρέιφους, ερχόμενος σε αντίθεση με τον έντονο αντισημιτισμό της γαλλικής κοινωνίας. Με σαρκασμό και αίσθηση του χιούμορ σατιρίζει τα ελαττώματα της ανώτερης τάξης καθώς περιφέρεται στα υποκριτικά και ματαιόδοξα σαλόνια της, το διασκεδάζει, σχολιάζει τις ζωές γύρω του. Κανείς μυθιστοριογράφος δεν ανέλυσε πιο διεισδυτικά όλο το φάσμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και σεξουαλικότητας - εκατό χρόνια πριν από τις σημερινές θεωρίες περί φύλου και ταυτότητας.

Ενας Νείλος της γλώσσας

Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ έλεγε πως το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» είναι «ένα κυνήγι θησαυρού όπου θησαυρός είναι ο χρόνος και κρυψώνα το παρελθόν». Η Βιρτζίνια Γουλφ ταραζόταν όταν το διάβαζε, έβρισκε μέσα στο έργο έναν έντονο ερωτισμό και μια ακατανίκητη παρόρμηση να γράψει. 


Η μετάφραση των 3.000 σελίδων στα ελληνικά ξεκίνησε το 1969, όταν ο Παύλος Ζάννας, πολιτικός κρατούμενος της χούντας στις Φυλακές της Αίγινας, αποδέχτηκε την πρόταση του Στρατή Τσίρκα να το μεταφράσει, όμως έφυγε νωρίς από τη ζωή. Ο Παναγιώτης Πούλος ολοκλήρωσε ισάξια το μεγάλο έργο το 2018. Αυτή η ευτυχής κατάληξη κάνει το Αναζητώντας το χαμένο χρόνο μια ανθρωποκωμωδία υψηλής αισθητικής που διασκεδάζει, αφυπνίζει και καθιστά το έργο το αποκορύφωμα του μοντερνισμού. Σήμερα, στην εποχή της εκφραστικής διατύπωσης των «140 χαρακτήρων» και των αποσπασματικών αναρτήσεων, αυτός ο «Νείλος της γλώσσας» -όπως το αποκάλεσε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν- θα σου αλλάξει το νόημα της ζωής και την αίσθηση της ροής του χρόνου.


 


Σημείωση


1. Brian Nelson, «French Literature», Cambridge University Press, 2016.


Θεόδωρος Γρηγοριάδης (c)

Eποχή των βιβλίων, ΕΠΟΧΗ  * Ιανουαρίου 2023


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Colm Toibin «Ο μάγος»

Μετάφραση: Αθηνά Δημητριάδου, εκδόσεις Ίκαρος, 2023 Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης  Το 1996, στο London Review of Books, o Κολμ Τομπίν δημοσί...