Εισαγωγή, μετάφραση και σημειώσεις: Έφη Καλλιφατίδη, εκδόσεις Gutenberg, 2005
Στον Παγκόσμιο Κανόνα της Λογοτεχνίας στις πρώτες θέσεις παραμένει το μυθιστόρημα του Λόρενς Στερν που γράφτηκε τον 18ο αιώνα. «Είναι μυθιστόρημα ο Τρίστραμ Σάντι;» αναρωτιέται ο καναδός κριτικός λογοτεχνίας Νόρθροπ Φράι και συνεχίζει: «Σχεδόν οι πάντες θ’ απαντούσαν καταφατικά, παρά την ανέμελη περιφρόνηση του έργου για τις “αξίες της εξιστόρησης”»[1].
Ο Τρίστραμ Σάντι, ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής του βιβλίου, εξιστορεί την προσωπική και οικογενειακή του ιστορία μέσα στο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής του. Ωστόσο ο αφηγηματικός τρόπος που διαλέγει ο ιρλανδός συγγραφέας δεν είναι καθόλου συμβατικός. Υιοθετώντας μια σατιρική ρητορική, αυτοπαρωδείται, αρνούμενος επί εκατοντάδων σελίδων να αφήσει τον ήρωά του ακόμη και να γεννηθεί, δίνοντας στο κείμενο μια όψη αποσπασματική και ανολοκλήρωτη. Αυτό γίνεται με μια παρεκβατική δεξιοτεχνία που αποσπά την προσοχή μας από τη θέαση της εξωτερικής κατάστασης και την στρέφει στην ακρόαση της διαδικασίας με την οποία διαμορφώθηκε στο μυαλό του συγγραφέα. «Με δυο λόγια, το έργο μου είναι παρεκβατικό και εξελικτικό-και μάλιστα ταυτόχρονα» μονολογεί ο Τρίστραμ.
Ο αυτοβιογραφικός λόγος διακωμωδείται σαν ένα παιχνίδι ζωής, πραγματικότητας και της αδυναμίας να αναπαρασταθεί μυθοπλαστικά. Λευκές αποσιωπητικές σελίδες, μαύρες πένθιμες σελίδες, γκραβούρες, παρεμβολές εγκυκλίων, εκκλησιαστικών εγγράφων και κηρυγμάτων, παραπομπές σε θεωρητικά βιβλία της εποχής, εγκυκλοπαιδική παρωδία, «συμποσιακές συζητήσεις», προληπτικά σχόλια ενάντια τις αντιδράσεις των σχολαστικών κριτικών. Μια μουσική πρόζα που σταδιακά θα δώσει θέση στον συνειρμό και στη μετεξέλιξη της σκέψης.
Αυτή η ακατάσχετη ροή της σκέψης του Τρίστραμ γίνεται η οπτική γωνία μιας και μόνης συνείδησης, του ίδιου του συγγραφέα, καθιστώντας τον ένα και μοναδικό χαρακτήρα, αντίστοιχο του Ντέιβιντ Κόπερφιλντ και του Στίβεν Δαίδαλου, διατυπωμένη ως μανιφέστο για το πώς κατέληξε να γράφει χωρίς να βιάζεται, μιας και απευθύνεται σε αναγνώστες που δεν επείγονταν στην εποχή τους να αποτελειώσουν το βιβλίο καθώς περίμεναν να ολοκληρωθεί από τόμο σε τόμο. Ο ίδιος ο Στερν, στο τέλος ενός τόμου, τους ζητάει να περιμένουν ως του χρόνου για τον... επόμενο. Και δεν είναι ότι μόνον τους διασκεδάζει αλλά θέτει άπειρα ζητήματα θρησκείας, συνείδησης, γνώσης, ηθικής με έναν «σωκρατικό» διαλογισμό και μια ασυγκράτητη παράθεση ανατρεπτικών συλλογισμών και νεολογισμών. Σαν φάρσα, που έρχεται από τις μεσαιωνικές αφηγήσεις, δεν τους αφήνει να βαρεθούν ποτέ. Γιατί τίποτε δεν είναι «δύσκολο» ή «δήθεν» στο μυθιστόρημα. Είναι η γένεση και η αποδόμηση του μυθιστορηματικού είδους που θα κορυφωθεί έναν αιώνα αργότερα.
Παρεκβατικό πνεύμα
Ο Λόρενς Στερν είναι ένας από τους μεγαλύτερους αφηγητές της λογοτεχνίας που παίζει με την ιστορία και την πλοκή, μια πλοκή σχεδόν ανύπαρκτη και δαιδαλώδη! Τα κεφάλαια δεν ολοκληρώνονται, ενώ κάπου αναφέρεται ο χρόνος της συγγραφής: «-η παρατήρηση αυτή είναι δική μου- και μου ήρθε σήμερα ακριβώς που βρέχει, 26 Μαρτίου 1759, ανάμεσα στις εννιά και στις δέκα το πρωί». Στο εικοστό κεφάλαιο του τρίτου τόμου ξεπηδάει η εισαγωγή του βιβλίου! Αλλού προτρέπει τον αναγνώστη να διασταυρώσει τα στοιχεία όσων λέγονται και να τον αμφισβητήσει. Το βιβλίο ξεκινάει με τη σκηνή της –μετ’ εμποδίων– σύλληψής του, ενώ μεσολαβούν παράταιρα περιστατικά μέχρι τη γέννησή του στο τέταρτο κεφάλαιο. Όσα ενδεχομένως αφορούν τη δράση της ιστορίας, διαδραματίζονται στο στενό οικογενειακό του περιβάλλον: ο πατέρας του Γουόλτερ, ο θείος Τόμπι, τραυματισμένος στη βουβωνική χώρα, που φτιάχνει μοντέλα πολεμικών οχυρώσεων από τις μάχες που έλαβε μέρος, ο δεκανέας και βοηθός του Τόμπι, ο Τριμ, η μητέρα του Τρίστραμ η Σουζάνα, ο πάστορας Γιοακίμ που ξεπαστρεύεται αφηγηματικά νωρίς αλλά επανέρχεται στο τέλος, η χήρα Γουάντμαν που ερωτοτροπεί ματαίως με τον θείο Τόμπι. Γενικά οι ανδρικοί χαρακτήρες του Στερν αποδεικνύονται ανεπαρκείς συναισθηματικά και ερωτικά.
Ο Λόρενς Στερν συνδιαλέγεται πολύ με τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες. Λατρεύει τον ιππότη της Μάντσα με το άλογό του, περιγράφει σκηνές με «θερβαντική χροιά». Ας μην ξεχνάμε ότι μπαίνουν τα θεμέλια του μυθιστορήματος και αυτοί οι δύο, με τα «αταξινόμητα» βιβλία τους στα σύνορα «μη μυθιστορίας» και «λογοτεχνίας» παραμένουν οι πιο ανατρεπτικοί θεμελιωτές του. Ας δώσουμε τον λόγο και στον Ίταλο Καλβίνο[2]: «Η μεγάλη επινόηση του Λόρενς Στερν ήταν το γεμάτο παρεκβάσεις μυθιστόρημά του. Το παράδειγμά του θα ακολουθήσει αμέσως μετά ο Ντιντερό. Η παρέκβαση (λοξοδρόμηση) είναι η στρατηγική αναβολής του τέλους, πολλαπλασιασμός του χρόνου μέσα στο έργο, αέναη φυγή. Φυγή από τι άραγε; Μα από τον θάνατο, βέβαια, λέει στην εισαγωγή του στον Τρίστραμ Σάντι ένας Ιταλός συγγραφέας ο Κάρλο Λέβι, που λίγοι θα φαντάζονταν ότι υπήρξε θαυμαστής του Στερν. Το μυστικό του, όμως, ήταν αυτό ακριβώς το παρεκβατικό πνεύμα του και η αίσθηση του χρόνου που είχε, ενός χρόνου απεριόριστου ακόμα κι όταν παρατηρούσε κοινωνικά προβλήματα. Γράφει ο Λέβι: “Ο Τρίστραμ Σάντι δεν θέλει να γεννηθεί, γιατί δεν θέλει να πεθάνει.”»
Ανατρεπτικό παιχνίδι αισθήσεων και πνεύματος
Ο Λόρενς Στερν γεννήθηκε στην Ιρλανδία το 1713, σπούδασε στο Κέιμπριτζ, υπηρέτησε ως εφημέριος και στα 46 του χρόνια αποχώρησε για να αφοσιωθεί στο γράψιμο. Οι δύο πρώτοι τόμοι του «Tristram Shandy, The Life and Opinions of Tristram Shandy» απορρίφθηκαν από τον εκδότη. Το έργο του ολοκληρώθηκε(;) σε εννέα τόμους μέσα σε επτά χρόνια (1759-1767). Έγινε διάσημος και ήταν περιζήτητος στα λογοτεχνικά σαλόνια του Λονδίνου και του Παρισιού. Τα ταξίδια του στην Ευρώπη του ενέπνευσαν το Αισθηματικό Ταξίδι στην Γαλλία και την Ιταλία (εκδ. Νησίδες). Ευάλωτος λόγω της φυματίωσης πέθανε σε ηλικία 54 ετών.
Παρά τις αντιφατικές κριτικές, το έργο του κέρδιζε συνεχώς εκτίμηση, ενώ τον 20ό αιώνα θεωρήθηκε πρόγονος του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού οδηγώντας στους αντίστοιχους αφηγητές του Προυστ, του Τόμας Μαν, του Τζόις και του Σβέβο. Στο έργο του ο Χάρολντ Μπλουμ εντοπίζει προ-φροϊδικές έννοιες και μιλάει για Shandean philosophy[3]. Ο Σάλμαν Ρούσντι, ο Πίτερ Κάρεϊ τον λάτρεψαν, ο Χαβιέρ Μαρίας τον μετέφρασε στα ισπανικά και παραδέχτηκε ότι επηρεάστηκε από τη γραφή του.
Η μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη ζωντανεύει κυριολεκτικά τον λόγο του Στερν. Σήμερα, που το μυθιστόρημα κανονικοποιείται στα εργαστήρια δημιουργικής γραφής, ο Τρίστραμ Σάντι προκαλεί και ψυχαγωγεί με το ασύδοτο κέφι του και το ανατρεπτικό παιχνίδι αισθήσεων και πνεύματος.
Σημειώσεις
1. Northrop Frye, «H ανατομία της Κριτικής», εκδόσεις Gutenberg
2. «Τα Αμερικανικά μαθήματα», εκδόσεις Καστανιώτης
3. Harold Bloom, «Novelists and novels», Chelsea House Publishers
03/11/22 ΕΠΟΧΗ, η Εποχή των βιβλίων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου