Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία Contemporary Greek Fiction

Μια κριτική περιπλάνηση σε θέματα ταυτότητας και ιδεολογίας της σύγχρονης πεζογραφίας

Contemporary Greek Fiction in a United Europe: From Local History to the Global Individual

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ: PETER MACKRIDGE-ELENI YANNAKAKIS LEGENDA, EUROPEAN HUMANITIES RESEARCH CENTRE, UNIVERSITY OF OXFORD


Υπάρχει διάχυτη η αίσθηση ότι το χρονικό εύρος των κειμένων που απασχολούν την ακαδημαϊκή κριτική και που διδάσκονται στα ελληνικά πανεπιστήμια περιορίζεται σ' έναν πεζογραφικό κανόνα που συνήθως φτάνει μέχρι Το Κιβώτιο του Αλεξάνδρου ή το πολύ τα διηγήματα του Ιωάννου και τα πεζογραφήματα του Πεντζίκη. Αποφεύγεται, δηλαδή, η συζήτηση της πολύ πρόσφατης πεζογραφικής παραγωγής, ακριβώς με τη δικαιολογία ότι είναι πολύ πρόσφατη. Κατά την επιλογή του υλικού, ο ακαδημαϊκός ακολουθεί αρχές οινολογίας και όσο παλιότερο το κρασί τόσο καλύτερο. Φυσικά υπάρχουν εξαιρέσεις. Η αμηχανία μπροστά στο καινούριο πιθανόν έχει να κάνει με την τρέχουσα άποψη ότι η ιστορική απόσταση από το αισθητικό αντικείμενο αποτελεί ανάγκη της κριτικής. Αυτό, για τρεις λόγους. Πρώτον, εφόσον το βιβλίο δεν έχει ολοκληρώσει έναν κύκλο πρόσληψης είναι επισφαλής η αξιολογική του τοποθέτηση. Δεύτερον, η συναίσθηση ότι αποτελεί μέρος της εποχής που μελετά, καθιστά τον ακαδημαϊκό συμπαραγωγό του έργου, γεγονός που έχει επιπτώσεις στην κριτική του θέση και, τέλος, λόγω μιας τελεολογικής συνθήκης που τον υποχρεώνει να βεβαιωθεί ότι η εμφάνιση νέων λογοτεχνικών έργων δεν θα ανατρέψει τα γενικά του συμπεράσματα.

Ωστόσο, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, την αίσθηση σύμπραξης σε μια εποχή, ο αναγνώστης έχει την ανάγκη να ενημερωθεί για τη σύγχρονη λογοτεχνία σε σχέση με την ιστορική επικαιρότητα. Το κενό αυτό επιχειρεί να καλύψει μια πρόσφατη συλλογή μελετών υπό τον τίτλο Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία σε μια Ενωμένη Ευρώπη: από την τοπική Ιστορία στο παγκοσμιοποιημένο Υποκείμενο, που κυκλοφόρησε από την εκδοτική σειρά του κέντρου ευρωπαϊκών ερευνών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και καλύπτει την περίοδο 1974-2002, με έμφαση ίσως στην παραγωγή από το 1990 και πέρα. Η επιμέλεια της έκδοσης ανήκει στην ακαδημαϊκό και πεζογράφο Ελένη Γιαννακάκη και τον καθηγητή της νεοελληνικής φιλολογίας Πίτερ Μάκριτζ και είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος καρπός του ομώνυμου συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στην Οξφόρδη τον Ιανουάριο του 2002. Το βιβλίο αποτελεί την πρώτη διαπραγμάτευση του θέματος αυτού στην αγγλική γλώσσα και μία από τις πρώτες, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, διερευνήσεις της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας όχι σε σχέση με την απήχησή της στο εξωτερικό αλλά από μία εντός των ελληνικών ορίων σκοπιά. Η εισαγωγή των εκδοτών αποτυπώνει ιστορικά τη σχέση της Ελλάδας με την Ευρώπη μετά την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Η διάνοιξη των συνόρων, οι μεταναστευτικές κινήσεις από τις πρώην κομμουνιστικές χώρες, ο κοσμοπολιτισμός της ελεύθερης οικονομίας, η ευρεία ακαδημαϊκή μετανάστευση των Ελλήνων στο εξωτερικό και οι υποχρεωτικές πολιτισμικές ανταλλαγές που την ακολούθησαν είναι μερικές από τις ορατές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, που άφησαν ίχνη και στη λογοτεχνία.

Ετσι, η θεματική της σύγχρονης πεζογραφίας αντανακλά μια σειρά νέων ζητημάτων που έχουν να κάνουν με τη θέση και την αντιμετώπιση των μεταναστών στην Ελλάδα (Σωτήρης Δημητρίου Ν' ακούω καλά το όνομά σου, Μένης Κουμανταρέας Η μυρωδιά τους με κάνει να κλαίω), το θέμα του ταξιδιού και της περιπλάνησης (Θόδωρος Γρηγοριάδης Τα νερά της χερσονήσου, Δημοσθένης Κούρτοβικ Η νοσταλγία των δράκων, Αμάντα Μιχαλοπούλου Οσες φορές αντέξεις), αλλά και μια νέα αυτοσυνειδησία των συγγραφέων σχετικά με την τέχνη της συγγραφής (Γιάννης Κιουρτσάκης Σαν μυθιστόρημα, Μισέλ Φάις Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου) αλλά και της ανάγνωσης (Αργυρώ Μαντόγλου Βιρτζίνια Γουλφ Καφέ, Αλέξης Σταμάτης Μπαρ Φλομπέρ), που τους καθιστά δίαυλους της παγκόσμιας λογοτεχνικής παραγωγής. Τα παραδείγματα που ανέφερα δεν είναι παρά ένα ελάχιστο δείγμα.

Καθώς πρόκειται για μια ως επί το πλείστον ανεξερεύνητη περιοχή, οι συνεργάτες του τόμου, στην πλειοψηφία τους νεοελληνιστές που εργάζονται στην Ελλάδα, την Αγγλία και την Αμερική, και κάποιοι από αυτούς συγγραφείς οι ίδιοι, επιχειρούν κατ' αρχάς να την αποδελτιώσουν και να τη χαρτογραφήσουν, δίνοντας στον αναγνώστη του τόμου μια συνοπτική εικόνα για το είδος των λογοτεχνικών βιβλίων που έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα την τελευταία εικοσιπενταετία. Την αποδελτίωση και χαρτογράφηση, την οποία αναλαμβάνει ως επί το πλείστον το άρθρο του Δημήτρη Τζιόβα, ακολουθεί η εκτενής συζήτηση αυτής της λογοτεχνίας υπό το πρίσμα διάφορων θεματικών, ιδεολογικών και μορφικών αξόνων που αφορούν μεταξύ άλλων την πολύπτυχη έννοια της μετακίνησης με τις οικονομικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές ζυμώσεις που συνεπάγεται στη διαμόρφωση της ταυτότητας (όπως στα άρθρα του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, του Βαγγέλη Καλότυχου, της Μαίρης Μικέ, της Ελένης Γιαννακάκη και του Δημήτρη Παϊβανά), την εξέλιξη λογοτεχνικών ειδών όπως το διήγημα και το ιστορικό μυθιστόρημα (Αναστασία Νάτσινα, Κωνσταντίνος Κοσμάς) αλλά και τις υβριδικές μορφές που προκύπτουν από την ανάμειξη λογοτεχνικών και μη λογοτεχνικών ειδών όπως η ιστοριογραφία και το ρεπορτάζ (Μαρία Κακαβούλια), την απεικόνιση του καλλιτέχνη (Αγγέλα Καστρινάκη) καθώς και τη θέση της γυναίκας δημιουργού στη σύγχρονη πεζογραφία (Αργυρώ Μαντόγλου).

Ταξινομήσεις και ερωτήματα

Η κριτική περιπλάνηση σε θέματα ταυτότητας και ιδεολογίας συνεπάγεται και την περιπλάνηση σε θεωρητικούς όρους, ανάλογη της γεωγραφικής κινητικότητας των ηρώων που απεικονίζονται στα εν λόγω πεζογραφικά έργα. Η σχέση λογοτεχνίας και θεωρίας τείνει τα τελευταία χρόνια να είναι αμφίδρομη. Αφ' ενός οι νέες ανάγκες περιγραφής των λογοτεχνικών κειμένων έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων θεωρητικών εργαλείων, αφετέρου η ίδια η μελέτη της θεωρίας εμβολιάζει τη λογοτεχνική συγγραφή. Παράλληλα, πρόσφατες θεωρίες ωθούν την επανανάγνωση παλιότερων έργων. Για παράδειγμα, η μετα-αποικιακή θεωρία δίνει την αφορμή για μια κριτική επαναδιαπραγμάτευση του μυθιστορήματος της Δέλτα «Στα Μυστικά του Βάλτου» από τον Κωνσταντίνου Κοσμά. Αντίστροφα, μυθιστορήματα με θέμα τη γυναικεία δημιουργία δεν μπορούν να ιδωθούν ανεξάρτητα από τις φεμινιστικές θεωρίες, οι οποίες, όπως διαφαίνεται από την προσέγγιση της Αργυρώς Μαντόγλου, αποτελούν κάποτε και το έναυσμα για τη συγγραφή τους.

Ο προσδιορισμός ενός κοινού ιστορικού άξονα και η συστέγαση των άρθρων αυτών υπό έναν κοινό τίτλο θέτει εξ ορισμού ερωτήματα, στα οποία οι εκάστοτε μελετητές καλούνται να απαντήσουν. Η κριτική διερεύνηση των όρων που συνθέτουν αυτό τον τίτλο δεν είναι απλό ζήτημα. Εκτός από την προβληματική περιχάραξη των πολιτισμικών ορίων της Ευρώπης και τη ρευστή έννοια της ευρωπαϊκότητας, θεσμοθετημένα δίπολα, όπως προσωπικό - συλλογικό, τοπικό - παγκόσμιο, δυτικό - ελληνικό, εγκατάσταση-μετακίνηση, εθνισμός - κοσμοπολιτισμός, παρ' ότι διευκολύνουν ταξινομήσεις και κατηγοριοποιήσεις, συχνά οδηγούν σε αμφίβολες γενικεύσεις. Κάποιοι από τους μελετητές, όπως η Βενετία Αποστολίδου και ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος, δεν διστάζουν να τα αμφισβητήσουν. Παράλληλα, η πολύσημη έννοια της ταυτότητας πρέπει να επαναπροσδιοριστεί επιστημολογικά μέσα στο πλαίσιο της λογοτεχνικής αναπαράστασης, θέμα που συζητά η Αναστασία Νάτσινα. Ο αναγνώστης του τόμου θα παρατηρήσει ότι οι απόψεις των μελετητών σε πολλά ζητήματα διαφοροποιούνται, αλλά αυτό είναι μέρος μιας διαρκούς και γόνιμης διαπραγμάτευσης των υπό συζήτηση όρων. Γράφοντας σε μια ξένη γλώσσα, την αγγλική, και απευθυνόμενοι σε ένα κοινό όχι απαραίτητα ελληνικό, για ένα ζήτημα που αφορά την Ελλάδα αλλά δεν περιορίζεται σ' αυτήν, οι μελετητές ουσιαστικά αναπαράγουν ενεργά τις ίδιες τις ζυμώσεις της παγκοσμιοποίησης που επιχειρούν να περιγράψουν. Ετσι, το βιβλίο αποκτά επιπρόσθετο ενδιαφέρον για τις δυναμικές που αναπτύσσονται ανάμεσα στις απόψεις των μελετητών, που αφήνουν την τελευταία λέξη στην κρίση του αναγνώστη.

Στις πολλαπλές δυνατότητες χρήσης του βιβλίου θα πρέπει να προσθέσω ακόμα μία, το ότι ανοίγει την όρεξη του αναγνώστη για τα ίδια τα κείμενα. Με αυτή την έννοια, το βιβλίο λειτουργεί σαν οδηγός, αφού προτείνει μια ποικιλία λογοτεχνικών έργων κι ενθαρρύνει τον αναγνώστη να τα δοκιμάσει, επειδή τον αφορούν ως αισθητικές μαρτυρίες της σχέσης του με τη σύγχρονη εποχή. Σε μια περίοδο που το μέλλον των ελληνικών τμημάτων στα βρετανικά πανεπιστήμια είναι επισφαλές, κυρίως λόγω έλλειψης κονδυλίων, το παρόν βιβλίο προωθεί τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και διευρύνει το πεδίο συζήτησης γύρω από αυτήν.


ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΡΓΥΡΙΟΥ


Ελευθεροτυπία / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/05/2004