BRUNO ARPAIA
Ο ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Μετάφραση: Χρύσα Κακατσάκη
Ίνδικτος 2008



Συγκινητικό μυθιστόρημα που συνδυάζει αληθινά και φανταστικά γεγονότα, ο Άγγελος της ιστορίας παρακολουθεί την πορεία δύο ανθρώπων που προσπαθούν να ξεφύγουν από δίνη του φασισμού και του πολέμου στην Ευρώπη: του Ισπανού αντιφασίστα και αγωνιστή Λαουρεάνο Μαόγιο και του Γερμανού διανοούμενου Βάλτερ Μπένγιαμιν.
Ο Ιταλός συγγραφέας Bruno Arpaia αναλαμβάνει να αφηγηθεί την παράλληλη ιστορία δύο ανθρώπων που γεννήθηκαν στην Ευρώπη σε αντιδιαμετρικούς γεωγραφικά τόπους, εκπροσωπώντας ο ένας τη δύναμη και την ορμή του σώματος κι ο άλλος του πνεύματος σε αντιμαχία με το τέρας του φασισμού. Έτσι, εναλλάξ σε κάθε κεφάλαιο και με αντίστοιχο διαφοροποιημένο ύφος, παρακολουθούμε τις δύο πορείες των δύο αντρών έως ότου συναντηθούν στο Πορτ Μπου, στα γαλλο-ισπανικά σύνορα, τη σημαδιακή χρονιά του 1940.
Η τριτοπρόσωπη αφήγηση που εστιάζεται στον πολιτικό φυγάδα Βάλτερ Μπένγιαμιν ξεκινάει με την οριστική του αναχώρηση από το Βερολίνο, όπου γεννήθηκε από εβραίους γονείς, εμπόρους τέχνης. Ο Μπένγιαμιν επιβιβάζεται στο τρένο για ο Παρίσι, όταν είχε ορίζεται καγκελάριος του Ράιχ ο Χίτλερ. Πρώην καθηγητής, που απαρνήθηκε την ακαδημαϊκή του καριέρα, βρισκόταν στο στόχαστρο των εθνικοσοσιαλιστών. Τώρα όμως πρέπει να απαρνηθεί και τη γλώσσα του, τον εαυτό του και να ζήσει στην Γαλλία σε μια μόνιμη εξορία. Βέβαια η γλώσσα δεν τον δυσκόλευε. Μιλούσε τέλεια γαλλικά και είχε μεταφράσει Μπωντλαίρ και Προυστ (για πρώτη φορά στη γερμανική γλώσσα).

Στο Παρίσι ο Μπένγιαμιν θα βρεθεί ανάμεσα σε φίλους και διανοούμενους της διασποράς, παρέα με την Χάνα Άρεντ, τον Άρθουρ Καίσλερ, τον Μπρεχτ. Έχοντας σπουδάσει φιλοσοφία, τέχνη και λογοτεχνία αρχίζει να διαμορφώνει τις προσωπικές του απόψεις που δεν συμβαδίζουν ούτε με τους σιωνιστές αλλά και ούτε με τους μαρξιστές. Η αδεξιότητά του να ζήσει και να αντιμετωπίσει τα απλά προβλήματα της καθημερινότητας οξύνονται σε ένα αφιλόξενο Παρίσι και με τον ίδιο φτωχότερο όσο ποτέ..
Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του επινοημένου ήρωα Λαουρεάνο ξεκινάει από το σήμερα. Ογδονταπεντάχρονος πια, υπόδειγμα επιβίωσης ενός βασανισμένου μαχητή, ζει στο Μεξικό εδώ και πενήντα χρόνια, εξόριστος από το 1941. Ο μονόλογός του απευθύνεται σε μια παρέα φοιτητών Ιταλών, που έχουν σαν ίνδαλμα τον Μπένγιαμιν και για τον οποίο θα ήθελαν να μάθουν λεπτομέρειες για τις τελευταίες στιγμές του στο Πορτ Μπου. Όμως μέχρι να φτάσει ο Λαουρεάνο στο Πορτ Μπου θα παρακολουθήσουμε πτυχές και του δικού του αγώνα στον Ισπανικό Εμφύλιο, πώς στην Βαρκελώνη αποχαιρετάει την Ερυθρή Ταξιαρχία, πώς διαφεύγει από τον στην Γαλλία για να υποστεί την γαλλική «φιλοξενία» σε στρατόπεδα. Ήταν πολύ αριστερός για τους Γάλλους, περιττό οικονομικό βάρος και εν μέσω της γαλλικής ξενοφοβίας τίποτε δεν διαγραφόταν θετικό. Ευτυχώς η εικόνα της Μερθέντες, της ερωτικής κοπέλας του στο Πορτ Μπου, θα τον κρατήσει ζωντανό, μέχρι να την συναντήσει με την ιδιότητα του λαθρέμπορου.

Παρά τις κακουχίες ο νεαρός Λαουρεάνο είναι η χαρά της ζωής, ο άνθρωπος της δράσης, ο αισθαντικός εραστής. Την ίδια στιγμή ο σαρανταεξάχρονος Μπένγιαμιν αναζητάει ηρεμία για να γράψει και να ολοκληρώσει την πνευματική του εργασία. Ευτυχώς που ο Ζωρζ Μπατάιγ του παραχωρεί μια γωνία στην Εθνική Βιβλιοθήκη, τον ιδανικό τόπο του. Αγωνιά για τα χειρόγραφά του, προσπαθεί να τα διασώσει σε περίπτωση που του συμβεί κάτι άσχημο. Ζει με την ελπίδα να πάρει και αυτός την βίζα για την Αμερική, όπως ο Αντόρνο (που του επιστρέφει το δοκίμιο του Μπωντλέρ για να το ξαναγράψει).
Ο λιτοδίαιτος Μπένγιαμιν, μετακόμιζε συνεχώς, με μόνη περιουσία του το πνεύμα και τα γραπτά του και έναν πίνακα που αποτελούσε αλληγορικό σύμβολο της ζωής και της σκέψης του. «Υπάρχει ένας πίνακας του Κλέε που λέγεται Angelus Novus. Εικονίζεται ένας άγγελος που ετοιμάζεται να απομακρυνθεί από κάτι, όπου έχει προσηλωμένο το βλέμμα του. Γουρλωμένα τα μάτια του, ανοικτό το στόμα και ξεδιπλωμένα τα φτερά. Παρόμοια όψη πρέπει να έχει και ο άγγελος της ιστορίας. Το πρόσωπό του στραμμένο στο παρελθόν…Μια ολοσχερής καταστροφή συσσωρεύει αδιάκοπα ερείπια επί ερειπίων και τα εκσφενδονίζει μπροστά στα πόδια του…» (σελ.197)

Από τον άγγελο της ιστορίας δεν θα ξεφύγει ο Μπένγιαμιν, αυτός που στοχάστηκε την έννοια της Ιστορίας των ημερών του, σαν μια μεγαλοφυή σύνθεση, σφυρηλατημένη ανάμεσα στον καλό Ευρωπαίο και τον τελευταίο άνθρωπο. Ο ίδιος αγωνίστηκε για να μην υπάρξει «ο τελευταίος Ευρωπαίος», γράφοντας κείμενα με ένα ιδιόμορφο μείγμα μαρξισμού, ιουδαϊκού μυστικισμού και μοντερνισμού. Όταν από το Παρίσι θα βρεθεί στη Μασσαλία, περιμένοντας τη βίζα, δεν φανταζόταν ότι στις εσχατιές της Ευρώπης, στα οριακά λιμάνια της, θα διαγραφόταν το τέλος του. Όμως το περίμενε, καθώς αναρριχόταν στην κορυφή των Πυρηναίων, ασθμαίνοντας σε κάθε του βήμα με τραμουντάνα στην εύθραυστη καρδιά του. Από το Πορτ Μπου έλπιζε να βρεθεί στην Λισσαβόνα, όμως και εδώ τού το αρνήθηκαν. Μια απλή διατύπωση χρειαζόταν για να περάσει στην σωτήρια όχθη αλλά εμποδίστηκε, σε μια Ευρώπη που δεν έπαψε να εμποδίζει ακόμη και στις μέρες μας μετανάστες και πρόσφυγες.
Εδώ, στο Πορτ Μπου, θα συναντηθεί τυχαία με τον Λαουρεάνο. Δεν θα μαρτυρήσουμε την τελευταία σκηνή που σ’ αφήνει ώρες μετά βουτηγμένο στη θλίψη. Σήμερα στο τουριστικό χωριό, στον Γολγοθά του Βάλτερ Μπένγιαμιν, ξεχωρίζει το επιβλητικό μνημείο «Passagen» του Dani Karavan καθώς κατηφορίζει μέχρι την ακτή, αφιερωμένο στη μνήμη ενός ακόμη Ευρωπαίου περιπλανώμενου του 20ου αιώνα.
Ο Ναπολιτάνος συγγραφέας, δημοσιογράφος και μεταφραστής, Bruno Arpaia, ίσως ξαφνιάσει τους εκλεκτικούς αναγνώστες του έργου του Βάλτερ Μπένγιαμιν με την «μυθοπλαστική» εκδοχή του. Οι υπόλοιποι αναγνώστες ίσως αναζητήσουν το αποσπασματικό του έργο του στα ελληνικά που αναφέρεται ξεχωριστά στην φιλοσοφία της γλώσσας, στην τέχνη, στον Μπρεχτ, στον Μπωντλαίρ, στο χασίς, στο αστυνομικό μυθιστόρημα και πρωτίστως τα αυτοβιογραφικά κείμενα «Τα παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το χίλια εννιακόσια». Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για κερδισμένες αναγνώσεις.


Δημοσιεύτηκε στα ΝΕΑ, βιβλιοδρόμιο, Σάββατο 17 Ιανουαρίου 2009