E.L.DOCTOROW

Η Στρατιά

Μετάφραση: Τίνα Θέου

Πρόλογος: Ανδριάννα Καλφοπούλου

ΠΟΛΙΣ 2010

ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ τους ΒΟΡΕΙΟΥΣ

Στη λήξη του Αμερικανικού Εμφυλίου (1861-1865) η στρατιά των βόρειων καθώς προελαύνει στον Νότο για να τιμωρήσει και να προσαρτήσει τις επαναστατημένες πολιτείες δίνει ιστορικό και μυθοπλαστικό υλικό στον Αμερικανό συγγραφέα E.L. Doctorow να καταγράψει μια από τις σημαντικότερες στιγμές της αμερικανικής ιστορίας μέσα από μια αντι-ηρωική αφήγηση αντάξια της βίας και της απελπισίας των ηρώων του.

Η τριτοπρόσωπη αφήγηση ξεκινά από ένα σπίτι του νότου όπου αντηχούν τα τύμπανα της επερχόμενης στρατιάς. Τα αφεντικά στο κτήμα ετοιμάζονται να φύγουν και μόνον η μικρή Περλ απομένει μαζί με άλλους σκλάβους. Κάποιοι γνωρίζουν ότι ο τελειωμός αυτού του εμφυλίου θα σημάνει την απαρχή της δικής τους ελευθερίας. Οι νότιοι δεν επιθυμούν την ισότητα, η σκλαβιά είναι δεμένη με αλυσίδες στο υποσυνείδητό τους. Οι μαύροι σκλάβοι περιμένουν αμήχανοι την στρατιά της απελευθέρωσης. Είναι ένας στρατός εξήντα χιλιάδων στρατιωτών που κινείται σαν ένα φίδι, σαν ένα καφετί σύννεφο, που ο ήχος του φτάνει σαν μακρινό βουητό, ήχος παράταιρος με την ύπαιθρο. Είναι «η μεγάλη πομπή των στρατευμάτων της Ένωσης που ωστόσο είχε τόση υπόσταση, όση και μια στρατιά φαντασμάτων». Άσε που τους μύριζε κιόλας.

Οι Νότεες πολιτείες, η Τζόρτζια, οι Καρολίνες, ήταν πλούσιες, τα πολυτελή μέγαρα ξεπροβάλλουν από τα χωράφια. Τώρα τα σπίτια λεηλατούνται, οι πεινασμένοι στρατιώτες εισβάλλουν στα κελάρια και στα δωμάτια. Μαζί τους προστίθενται και οι μαύροι σκλάβοι που παρελαύνουν μαζί τους στο τέλος της στρατιάς, προστίθενται ως λάφυρα ελευθερίας, ενώ ο στρατηγός Σέρμαν ξαναμοιράζει τίτλους απελεύθερης γης για να τους ξεφορτωθεί. Η Περλ, η λευκή μιγάδα, ενώνεται με την μεγάλη πομπή και ντύνεται με αγορίστικα ρούχα ως τυμπανιστής. Θα περάσει καιρός ώσπου να καταλάβουν ποια είναι, ενώ εμείς ανακαλύπτουμε ότι γεννήθηκε από τις σελίδες του Ναθάνιελ Χώθορν του «Άλικου γράμματος» και της «Αγαπημένης» της Τόνι Μόρισον.

Το υλικό άλλωστε του συγγραφέα είναι παρμένο από τα «Απομνημονεύματα» του στρατηγού Γουίλιαμ Τεκάμσε Σέρμαν, από ιστορικές καταγραφές της εποχής αλλά και από την παράδοση του μεγάλου αμερικανικού μυθιστορήματος. Αν ο στρατηγός Σέρμαν υπακούει στην αληθοφάνεια όσων μαρτυριών του επιφύλαξε το αρχείο της ιστορίας, οι μυθοπλαστικοί Άρλι και Γουίλ, στρατιώτες της συνομοσπονδίας, δεν θα διστάσουν να ντυθούν με τις στολές των στρατιωτών της Ένωσης και αναμειχθούν στο μεγάλο ρεύμα της πολεμικής μηχανής που σαρώνει πόλεις, σοδειές, βάλτους και οροπέδια ώσπου ο Άρλι να αποπειραθεί με πρωτότυπο τρόπο να δολοφονήσει τον στρατηγό Σέρμαν.

Ο μηχανισμός της εκστρατείας άλλοτε διασπάται για λόγους τακτικής, άλλοτε συσπειρώνεται ή αναδιπλώνεται και κάθε φορά εμείς παρακολουθούμε τους ελιγμούς του μέσα από διαφορετικούς ήρωες που είτε συμπορεύονται με την στρατιά είτε την πολεμάνε απέξω. Πρόκειται για ένα πελώριο αρθρωτό σώμα, που κινείται συστελλόμενο και διαστελλόμενο, ένα πλάσμα σαν θεόρατο οργανισμό με μικρό εγκέφαλο, δηλαδή αυτόν του στρατηγού Σέρμαν που όλοι ακούνε και λίγοι βλέπουνε. Ο Σέρμαν που αναρωτιέται : «Τι καλύτερο από το να ξεκινάς κάθε πρωί για να κάνεις πόλεμο έτσι όπως πρέπει;» και γι’ αυτό, όταν θα φτάσει κοντά στο τέλος της εκστρατείας, θα πιστέψει ότι έχει χαθεί κάθε νόημα που έδινε «στο ίδιο το χώμα που πατούμε». Όμως ο αληθινός πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι η στρατιά, ο ίδιος ο πόλεμος.

Ο Βρέντε Σαρτόριους, συνταγματάρχης και χειρουργός είναι ένας ακόμη από τους περιφερόμενους πρωταγωνιστές. Με τις άμαξες-ιατρεία ακολουθεί τις μεραρχίες και εγχειρίζει σε αυτοσχέδια χειρουργεία, έχοντας από δίπλα του την Έμιλι, μια νότια που προσκολλήθηκε στο στράτευμα και την Περλ. Ο Βέρντε είναι ένα αυτάρκες πλάσμα που πειραματίζεται χειρουργικά, είναι Ευρωπαίος που ήρθε στο πεδίο της μάχης να εξασκηθεί στην επιστήμη του πόνου για να φτάσει στο προσκέφαλο του δολοφονηθέντος προέδρου Αβραάμ Λίνκολν. Καθώς η προέλαση συνεχίζεται και οι καταλήψεις των πόλεων συμπαρασύρουν η μία την άλλη, οι λεηλασίες και οι βιασμοί κορυφώνονται, επέρχεται ο εκφυλισμός της μαχητικής τους πάστας, οι νεκροί και οι τραυματίες πολλαπλασιάζονται. Μερικές φορές δεν ξεχωρίζουν οι νότιοι από τους βόρειους καθώς οι στολές τους έχουν κουρελιαστεί και το προσωπείο του θανάτου δεν έχει διαχωριστικές εκφράσεις. Απομένει το διαταραγμένο βλέμμα ενός πτώματος στον βάλτο και το ερώτημα του αντίπαλου από δίπλα που επέζησε «Ποιος να ήταν;» ώσπου να τον ρουφήξει η μαύρη λάσπη. Όμως «το κεφάλι τον εκλιπαρούσε, λες και, έστω και μετά από μια τέτοια εμπειρία, η ζωή μπορούσε ακόμα να μοιάζει επιθυμητή».

Το μήνυμα της ανθρώπινης επιβίωσης είναι ισχυρότερο και από εκείνο της επιβίωσης της ιστορίας στα βιβλία του Doctorow. Με το «βιβλίο του Ντάνιελ», που αναφερόταν στην δίκη και εκτέλεση των Ρόζενμπεργκ, επικεντρώθηκε στις συνέπειες του δράματος πάνω στο γιο τους. Στο «Ragtime» ζωντάνεψε την Αμερική των αρχών του εικοστού αιώνα και με τον «Billy Bathgate» έδωσε τον πιο γλαφυρό Νεουρκέζο γκάνγκστερ. Παντού ο αφηγητής αποτελεί ένα είδος αυτόπτη μάρτυρα προσδίδοντας στην αφήγηση την αυθεντικότητα ενός σύγχρονου ιστορικού παρατηρητή. Πίσω από τις φράσεις (εδώ χωρίς στίξη) και τις σκηνές, το αμάλγαμα αληθινών και επινοημένων ηρώων και περιστατικών, συνεχίζει να υπηρετεί αυτό που ονομάστηκε «ιστοριογραφική μεταμυθοπλασία» ριζωμένη όμως στον ρεαλισμό και στην ιστορία και χωρίς κανένα πεπαλαιωμένο λογοτεχνικό ιδίωμα-βασικό χαρακτηριστικό των καθ’ ημάς ιστορικών μυθιστορημάτων.

Η «Στρατιά» χάρισε στον E.L.Doctorow το National Book Critics Award και ένα δεύτερο PEN/FAULKNER Award. Πέρα από το είναι ένα σημαντικό μυθιστόρημα της εθνικής αμερικανικής παράδοσης αποτελεί ένα εργαλείο διερμηνείας κάθε επιθετικής παρέμβασης στον σύγχρονο κόσμο που, με το πρόσχημα της προάσπισης των ελευθεριών και της απελευθέρωσης των καταπιεσμένων, αναδύεται η φρίκη, η βαρβαρότητα, η απανθρωπιά και η τερατωδία κάθε είδους πολέμου, κάθε τύπου στρατιάς. Πάνω απ’ όλα όμως αποτελεί μια λογοτεχνική κατάθεση που θα αποζημιώσει τον αφυπνισμένο και απαιτητικό αναγνώστη.

Δημοσιεύτηκε στα ΝΕΑ βιβλιοδρόμιο, Σάββατο 17 Απριλίου 2010