Δημόσιες Βιβλιοθήκες, δράσεις και προβλήματα

χώρος κοινωνικοποίησης και επαναπροσδιορισμού

Δημόσιες βιβλιοθήκες , δράσεις και προβλήματα. Η εμπειρία και οι προτάσεις
ενός συγγραφέα που συνεργάστηκε επί επτά χρόνια με τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Σερρών

Θεόδωρος Γρηγοριάδης

Έμαθα να διαβάζω με δανεισμένα βιβλία. Ένας αριστερός γραμματέας στο χωριό που είχε μια μεγάλη βιβλιοθήκη στη σπίτι του, ένας θείος μου που σπούδαζε και μου έφερνε τα βιβλία του, η κινητή μονάδα της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ελευθερούπολης μου δάνειζαν τα βιβλία τους και με χαρά τους περίμενα να σταθμεύσουν στην πλατεία του χωριού. Αυτό που μου έλειπε, ωστόσο από τότε, ήταν να μοιράζομαι τη χαρά της ανάγνωσης με περισσότερους ανθρώπους.

Συνάντησα κάθε λογής βιβλιοθήκες στη ζωή μου. Δημόσιες, σχολικές, πανεπιστημιακές, δημοτικές, κινητές, άλλες κλειστές, άλλες μισάνοιχτες και πολλές μουχλιασμένες. Παντού υπήρχαν υπάλληλοι που διακινούσαν σιωπηλώς τα βιβλία. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, όμως, άρχισε να γίνεται κοινή συνείδηση ότι μπορεί κανείς να μοιραστεί την ανάγνωση μέσα από μια διαδικασία εξωτερίκευσής της. Οι ομάδες ανάγνωσης, τα εργαστήρια δημιουργικής γραφής –έστω και καθυστερημένα– έσπασαν αυτό το άβατο του μοναχικού αναγνώστη.

Στα σχολεία, όπου δούλεψα για πολλά χρόνια, ήταν το κενοτάφιο της δημιουργικής ανάγνωσης. Ακόμη και οι σχολικές βιβλιοθήκες, όσες πρόλαβαν να γίνουν, παρέμειναν απλώς δανειστικές και πάντα θεωρούνταν ο χώρος όπου σπαταλιόταν η ουσιαστική γνώση σε αντίθεση με τη διδακτέα ύλη και τα φροντιστήρια. Υπάρχουν εξαιρέσεις πολλές, δεν γενικεύω. Όμως δεν ξεχνάω τον τρόμο ενός λυκειάρχη όταν του πρότεινα να εμπλουτίσω μια σχολική βιβλιοθήκη με εκατό βιβλία δωρεά. Αναρωτιόταν αν συμπεριλαμβάνονταν στις εγκεκριμένες λίστες του υπουργείου. Το σχολείο έχανε το παιγνίδι της ανεξαρτησίας. Πανομοιότυπα σχολεία παντού, ίδια ύλη, αδιαφορία για το τοπικό και προσωπικό.

Σε μια λογοτεχνική εκδήλωση έτυχε να γνωρίσω τον διευθυντή της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σερρών, τον Γιάννη Σαπουντζή. Συζητήσαμε το ενδεχόμενο να αποσπαστώ στη βιβλιοθήκη. Για πρώτη φορά δεν απαιτούνταν οι προϋποθέσεις που όλοι γνωρίζαμε ως τότε –αποσπάσεις οικογενειακές, πλεονάζον προσωπικό–, αλλά αρκούσε ως αιτιολογία ο στόχος μου να δουλέψω με ομάδες ανάγνωσης.

Ξεκινήσαμε το 1999 και το αποτέλεσμα ήταν να ανανεώνεται η απόσπαση κάθε χρόνο. Υπήρχαν δυσκολίες. Έπρεπε να μετακινηθώ σε μια άλλη πόλη. Αλλά υπήρξαν φίλοι που με φιλοξένησαν, μα κυρίως υπήρχε αυτό που γινόταν: ερχόταν κόσμος στη βιβλιοθήκη για να ακούσει τις διαλέξεις, για να διαβάσουμε από κοινού ένα βιβλίο, για να συζητήσουμε και πέρα από αυτό. Αργότερα προστέθηκε η κινηματογραφική λέσχη με ταινίες που στηριζόταν πάνω σε λογοτεχνικά έργα. Μικρές εκθέσεις φωτογραφίας και αφιερώματα σε συγγραφείς. Η Βιβλιοθήκη άρχισε να ξεχωρίζει. Οι τοπικές εφημερίδες αφιέρωναν δισέλιδα στις δραστηριότητές μας, τα τοπικά κανάλια δεν έλειπαν από καμιά βραδιά.

Ξαφνικά μια δημόσια βιβλιοθήκη γινόταν ένας πολιτιστικός πυρήνας με βάση το βιβλίο, την ανάγνωση. Κι αυτό γιατί ο διευθυντής έπαιρνε την πρωτοβουλία και μου έδινε επίσης την ελευθερία να οργανώνουμε πράγματα που ξέφευγαν από τη λογική του αποσπασμένου. Γιατί, ας μην ξεχνάμε: ήμουν εκεί με την ιδιότητα του καθηγητή που εκτελεί χρέη βιβλιοθηκονόμου. Ο συγγραφέας στα σχολεία ήταν και παραμένει όχι μόνο αναξιοποίητος αλλά και κλινική περίπτωση.

Εκεί, στις Σέρρες, λοιπόν δουλέψαμε επί επτά χρόνια. Με τη βοήθεια ενός άλλου συναδέλφου, του Αθανάσιου Αθανασιάδη, φτιάχτηκε το 2001 η πρώτη οργανωμένη ιστοσελίδα βιβλιοθήκης www.serrelib.gr με λογοτεχνικά θέματα που επίσης τα τροφοδοτούσα καθημερινά με κριτικές βιβλίων, λογοτεχνικά νέα, πορτρέτα συγγραφέων. Μπήκαμε στην επιτροπή για τα βραβεία IMPAC. Οι δανεισμοί αυξήθηκαν, οι άνθρωποι έρχονταν στη βιβλιοθήκη γιατί αποκτούσε έναν κοινωνικό χώρο δράσης, δημιουργούσε παρέες και λογοτεχνικούς πυρήνες. Η κινητή μονάδα τα πρώτα χρόνια επίσης έφευγε για μακρινούς προορισμούς εντός του νομού. Έμπαινα στο λεωφορείο, το πιο όμορφο λεωφορείο της ζωής μου, και με συγκίνηση σταματούσαμε μέσα στα προαύλια των σχολείων και γεμίζαμε από μαθητές. Τους πρότεινα τι να διαβάσουν, ενώ αμέσως μετά γινόταν και μια συνάντηση με μια ολόκληρη τάξη.

Πέρα από τα καθιερωμένα λογοτεχνικά σεμινάρια μέσα στη Βιβλιοθήκη, πλήθαιναν και οι αιτήσεις για επισκέψεις σε γυμνάσια και σχολεία. Εκεί, με αφορμή το βιβλίο, τα παιδιά χαίρονταν να ακούνε ιστορίες, τα προέτρεπα να γράψουν και να μου στείλουν κείμενα. Εκμεταλλευόμουν το κλίμα που γνώριζα από τις τάξεις και η επαφή μας ήταν άμεση. Τι κρίμα που δεν είχε εφαρμοστεί το ίδιο χρόνια τώρα στα σχολεία από όπου πέρασα.

Η Δημόσια Βιβλιοθήκη ήταν το καμάρι της πόλης των Σερρών και στηριζόταν πάνω σε μια ασύμβατη συμφωνία για τον νόμο: απλώς ένας διευθυντής έπαιρνε το ρίσκο, όπως ο Γιάννης Τροχόπουλος έπαιρνε κι εκείνος, την ίδια περίοδο, ακόμη μεγαλύτερες πρωτοβουλίες στην αντίστοιχη δημόσια βιβλιοθήκη της Βέροιας. Επιμέναμε στην ανάγνωση, στην κοινωνικότητα μέσα από ομάδες και άλλους πολιτιστικούς χώρους. Ήμασταν περήφανοι που όλα αυτά γίνονταν, ενώ η Αθήνα βρισκόταν σε λήθαργο σε σχέση με θέματα βιβλιοθηκών. Ευτυχώς κάποιοι μας παρακολουθούσαν. Η Μικέλα Χαρτουλάρη συνεχώς έδινε χώρο για κάλυψη σταΝέα και αλλού.

Ο κόσμος είναι έτοιμος για κάθε είδους δράση σε σχέση με το βιβλίο. Οι βιβλιοθήκες είναι ο ιδανικός χώρος. Αλλά ποιες; Οι δημόσιες που το κράτος θέλει να τις ξεφορτωθεί και που δεν είχαν χρήματα για την αγορά βιβλίων; (Θα αναφερθώ παρακάτω στα επιμέρους προβλήματά τους.) Επομένως απομένει να αναρωτηθούμε αν είναι δυνατόν σήμερα σε μια εποχή που απωθείται ο γραπτός λόγος, όταν η εικόνα και το διαδίκτυο αντικαθιστούν το γραπτό κείμενο, σε μια τέτοια εποχή, πώς θα μπορούσαμε να στηρίξουμε τον αναγνώστη;

Το διάβασμα είναι πολιτισμός. Και όπως η συγγραφή είναι ένα είδος προσωπικής ελευθερίας έτσι και το διάβασμα είναι η κατάκτησή της. Η ανάγνωση είναι μια ιερή και ευχάριστη συνύπαρξη του εαυτού μας και των άλλων. Ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων έχει ανάγκη ενός επαναπροσδιορισμού του κοινωνικού του εγώ. Οι ομάδες διαβάσματος αποτελούν μια τέλεια ανιδιοτελή κοινωνική ομάδα. Οι Βιβλιοθήκες καλούνται τώρα που όλα βαίνουν ψηφιακά να κρατήσουν τον ανθρώπινο παράγοντα δεμένο με τον χώρο και την ιδέα της κοινωνικοποίησης. Αλλιώς θα παραμείνουν ψυχρά κτίρια προσβάσιμα από το διαδίκτυο αλλά χωρίς ψυχή και λογική. Πρέπει να εκμεταλλευτούμε το ανθρώπινο υλικό γύρω μας προς όφελος όλων μας. Ιδέες υπάρχουν, όμως χρειάζονται κατάλληλοι άνθρωποι.

Επισημάνσεις για τις δημόσιες βιβλιοθήκες

1. Δεν υπάρχει εθνική πολιτική για το βιβλίο γενικά, και κατά συνέπεια ούτε για τις Βιβλιοθήκες. Έτσι η λειτουργία και η ανάπτυξη της κάθε Βιβλιοθήκης επαφίεται στις ικανότητες, τη διάθεση, την προσωπικότητα και το μεράκι του εκάστοτε επικεφαλής.

2. Δεν υπάρχει κεντρικός φορέας που θα μπορούσε να αναλάβει την καθοδήγηση, τη χάραξη πολιτικής, κεντρικής οργάνωσης και κατεύθυνσης, ρόλος που μόνο η Εθνική Βιβλιοθήκη μπορεί να αναλάβει. Η μόνη πρόσφατη χειρονομία είναι εκείνη του Ιδρύματος Νιάρχου με την ανέγερση του νέου κτιρίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης και την ανάληψη πρωτοβουλίας για την ανασυγκρότησή της. Το πρόγραμμα Future Library ήδη τρέχει σε πολλές βιβλιοθήκες ανά τη χώρα.

3. Οι Δημόσιες Βιβλιοθήκες διοικούνται από Εφορευτικά Συμβούλια που συγκροτούνται αποκλειστικά με κομματικά κριτήρια, με αποτέλεσμα να τοποθετούνται άσχετοι άνθρωποι σε τέτοιο κρίσιμο πόστο, άνθρωποι που δεν έχουν καμία σχέση με το βιβλίο ούτε με το τι αυτό μπορεί και πρέπει να προσφέρει στην κοινωνία. Πολλοί επιχειρούν να κάνουν προσωπική πολιτική για ίδιο όφελος αλλά εις βάρος της Βιβλιοθήκης.

4. Σε ό,τι αφορά τη νομοθεσία που διέπει τη λειτουργία των Βιβλιοθηκών, ορισμένα άρθρα χρειάζονται αναθεώρηση αφού υπάρχουν ασάφειες στη διατύπωση αλλά και παραλείψεις που ενίοτε προκαλούν σύγχυση. Παράδειγμα οι διατάξεις που αναφέρονται στον τρόπο ορισμού των Εφορευτικών Συμβουλίων αλλά και στον ρόλο που θα πρέπει να παίζει το Γενικό Συμβούλιο Βιβλιοθηκών.

5. Το προσωπικό που υπηρετεί σήμερα στις Δημόσιες Βιβλιοθήκες δεν καλύπτει ούτε το 50% των οργανικών θέσεων, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η παροχή υπηρεσιών και η εξυπηρέτηση των χρηστών. Οι οργανικές θέσεις που προβλέπονται από τον Ν. 3149/2003 είναι ικανοποιητικές για τις απαιτήσεις των Βιβλιοθηκών. Είναι όμως μεγάλη ανάγκη να καλυφθούν τα κενά που υπάρχουν σε όλες σχεδόν τις Βιβλιοθήκες.

6. Η κρατική επιχορήγηση είναι πενιχρή, με αποτέλεσμα να καλύπτονται μόνο (και όχι πάντα) οι λειτουργικές δαπάνες αφού δεν υπάρχει η δυνατότητα ούτε καν του εμπλουτισμού των συλλογών με νέα βιβλία. Επίσης είναι δύσκολη η αναγκαία πολιτιστική δραστηριότητα που πρέπει να έχουν αυτά τα ιδρύματα. Μοναδική οικονομική ανάσα για τις Βιβλιοθήκες υπήρξε η δεκαετία 1999-2008 όταν συμμετείχαν σε συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα στο πλαίσιο των Κινητών Βιβλιοθηκών και της Κ.τ.Π. (Κοινωνία της Πληροφορίας), οπότε και δόθηκε η ευκαιρία να προμηθευτούν σύγχρονο ηλεκτρονικό εξοπλισμό, αυτοκίνητα (κινητές μονάδες), αλλά και να εμπλουτίσουν τις συλλογές τους. Χρειάζεται, με άλλα λόγια, γενναία επιχορήγηση των Βιβλιοθηκών η οποία θα συνοδεύεται από την αλλαγή του τρόπου χρηματοδότησής τους, με βασικό κριτήριο την ετήσια αξιολόγησή τους σε συνδυασμό με το παραγόμενο έργο της καθεμιάς ξεχωριστά, αλλά και τις πραγματικές ανάγκες τους στο σκέλος των ανελαστικών δαπανών (κτιριακές υποδομές, μέγεθος κ.λπ.).

7. Η λήξη της λειτουργίας των Κινητών Βιβλιοθηκών είναι γεγονός με πολύ αρνητικές συνέπειες για την εκπαιδευτική κοινότητα και ειδικά των απομακρυσμένων σχολείων αφού έχει στερηθεί την προσφορά σημαντικών υπηρεσιών. Σήμερα σχεδόν όλες οι κινητές Βιβλιοθήκες είναι ακινητοποιημένες, με αποτέλεσμα να χαραμίζεται εξοπλισμός πολλών χιλιάδων ευρώ, τα αυτοκίνητα να καταστρέφονται, οι συλλογές να μην αξιοποιούνται, και οι απομακρυσμένες περιοχές της πατρίδας να στερούνται μια πολύ σοβαρή υπηρεσία.

8. Η προσπάθεια που ξεκίνησε για τη δημιουργία του συλλογικού βιβλιογραφικού καταλόγου θα πρέπει να συνεχιστεί έτσι ώστε να ολοκληρωθεί για την καλύτερη προβολή αλλά και αξιοποίηση του υλικού όλων των Βιβλιοθηκών. 

Το άρθρο αυτό του Θ. Γρηγοριάδη είναι μια συντομευμένη εκδοχή της εισήγησης που παρουσιάστηκε στην ημερίδα «Το βιβλίο ως μοχλός κοινωνικής και πολιτιστικής ανασυγκρότησης: Για μια ριζοσπαστική πολιτιστική πολιτική», που οργάνωσε ο Τομέας Πολιτισμού του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. στις 29.1.2014. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να περιηγηθούν και στα προσωπικά του ιστολόγια: http://www.serrelib.gr/grigoriadis/ καιhttp://teogrigoriadis.blogspot.gr/

ΧΡΟΝΟΣ 10 (02.2014)