Ίαν ΜακΓιούαν «Εξιλέωση»

Ρομάντζο πέρα από διδακτισμούς και ηθικολογίες

Μετάφραση: Γιάννης Σκαρπέλος, εκδόσεις Πατάκης, 2024   

Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης

Στην Εξιλέωση ο Ίαν ΜακΓιούαν δίνει φωνή σε μια 77χρονη αγγλίδα συγγραφέα και εστιάζει σε μια κρίσιμη περίοδο της Βρετανίας ανάμεσα στο 1935 και το 1940. Όσοι είχαν συνηθίσει την πρώτη περίοδο του συγγραφέα, την πιο σκοτεινή, κλειστοφοβική και μακάβρια, εδώ θα διαβάσουν ένα μυθιστόρημα που απλώνεται σε τέσσερα μέρη, από τις εξοχές της νότιας Αγγλίας προπολεμικά, στη Δουνκέρκη με την υποχώρηση του βρετανικού στρατού, στο Λονδίνο τον καιρό του πολέμου και πίσω πάλι στην εξοχή το 1999. Στην πρώτη σελίδα παρατίθεται ένα απόσπασμα από το «Το αβαείο του Νορθάνγκερ» της Τζέιν Όστεν, μιας και στα δύο μυθιστορήματα εντοπίζονται ομοιότητες στη συμπεριφορά των ηρωίδων τους. Στην Εξιλέωση ανιχνεύονται επίσης επιρροές από την παράδοση της αγγλικής λογοτεχνίας: Του Χένρι Τζέιμς στο «Τι είδε η Μέιζι», της Βιρτζίνια Γουλφ στο «Κύματα» και του Ε. Μ. Φόρστερ στο «Ταξίδι στην Ινδία».

Το πρώτο μέρος διαδραματίζεται μια ζεστή καλοκαιρινή μέρα του 1935 στο εξοχικό των πλούσιων Τάλλις. Η μικρότερη κόρη, η Μπραϊόνυ, μόλις δεκατριών χρονών, ζει μέσα στον κόσμο της φαντασίας και των βιβλίων της, ενώ ετοιμάζει μια θεατρική παράσταση. Η περιέργεια και η ανησυχία της για όσα συμβαίνουν στον κόσμο των μεγάλων, την πείθει ότι κάτι τρέχει με τη μεγαλύτερη αδελφή της, Σεσίλια, και τον Ρόμπι Τέρνερ, τον προστατευόμενο της οικογένειας. Από μακριά τούς βλέπει δίπλα στο σιντριβάνι να διαφωνούν, ενώ η Σεσίλια κρατάει ένα πολύτιμο βάζο. Εκείνος είναι όμορφος, έξυπνος, παιδικός φίλος και συμφοιτητής της Σεσίλια στο πανεπιστήμιο· ο πατέρας της ανέλαβε να τον σπουδάσει όταν η μητέρα του, που δούλευε από χρόνια στην οικογένεια, απέμεινε μόνη. Ο αδέξιος Ρόμπι σπάει το βάζο, η Σεσίλια τον βρίζει και βουτάει στο σιντριβάνι αναζητώντας τα σπασμένα κομμάτια. Η Μπραϊόνυ ερμηνεύει διαφορετικά το συμβάν και, με υστερική εγρήγορση, αναλαμβάνει να προστατέψει την αδελφή της.

Ο Ρόμπι, αναστατωμένος, γράφει ένα τολμηρό γράμμα για την Σεσίλια, όμως δεν σκοπεύει να της το στείλει και μετά ετοιμάζει ένα άλλο. Κατά κακή του τύχη δίνει το λάθος γράμμα στη Μπραϊόνυ για να το πάει στην αδελφή της. Μια λέξη «απαγορευμένη», μια σεξουαλική φράση, ταράζει τα κορίτσια και πυροδοτεί τις απρόβλεπτες εξελίξεις.

Η Μπραϊόνυ είναι σίγουρη πως απειλείται η Σεσίλια και η τάξη του σπιτικού τους από «κάτι βαθιά ανθρώπινο, αρσενικό». Η πεποίθησή της δικαιώνεται όταν βλέπει στο μισοσκόταδο της βιβλιοθήκης τον Ρόμπι να αγκαλιάζει την αδελφή της. Η Μπραϊόνυ πρέπει να την σώσει, να προλάβει το κακό. Λίγο αργότερα όταν η επισκέπτρια και εξαδέλφη τους Λόλα βιάζεται από έναν άγνωστο στο σκοτεινό δάσος, η Μπραϊόνυ δεν αμφιβάλλει για τον δράστη. Ο Ρόμπι συλλαμβάνεται. Το παιδικό θεατρικό έργο της Μπραϊόνυ δεν θα παιχθεί ενώ ένας νέος άντρας καταλήγει στη φυλακή. Ένα μικρό κορίτσι είναι ήδη ο πιο διαβολικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος και ο ΜακΓιούαν επιστρέφει στα παλιά του λημέρια.

Σαν μια ξεχωριστή, πολεμική, νουβέλα

Στο δεύτερο μέρος, ο Ρόμπι βρίσκεται στη Γαλλία, στην άτακτη οπισθοχώρηση του αγγλικού στρατού. Αυτό το κομμάτι θα μπορούσε να σταθεί από μόνο του σαν μια ξεχωριστή, πολεμική, νουβέλα. Μοναδική του διαφυγή η σκέψη της Σεσίλια, οι λίγες ώρες που περάσανε μαζί μετά την αποφυλάκισή του. Εκείνη είχε ξεκόψει από την οικογένειά της και προσπαθούσε να πάρει δίπλωμα νοσοκόμας. Ο Ρόμπι είναι αποφασισμένος να την παντρευτεί, να αποδείξει την αθωότητά του, να εκδικηθεί την Μπραϊόνυ η οποία «ναι, ήταν παιδί. Δεν στέλνουν όμως όλα τα παιδιά κάποιον στην φυλακή με ψέματα».

Στο τρίτο μέρος, η Μπραϊόνυ, νοσοκόμα, ήρεμη, απρόσιτη αλλά πολύ εργατική, φροντίζει τους βαριά τραυματισμένους στρατιώτες, θέλοντας να ξεπλύνει τις ενοχές της, όμως ποτέ «δεν θα κατόρθωνε να διαγράψει το κακό που έκανε. Ήταν ασυγχώρητη». Επισκέπτεται τη Σεσίλια προσπαθώντας να δικαιολογήσει την παιδική της συμπεριφορά, ενώ ξαφνικά εμφανίζεται ο Ρόμπι εξοργισμένος: «Ξέρεις καθόλου πώς είναι μέσα;» την ρωτάει με περιφρόνηση.

Η δεκαοκτάχρονη Μπραϊόνυ αποτραβιέται. «Ένιωθε διαγραμμένη, σαν να μην υπήρχε στο δωμάτιο, και ανακουφίστηκε». Τους αποκαλύπτει ποιος ήταν ο αληθινός βιαστής, τους υπόσχεται να αλλάξει κατάθεση στην αστυνομία. Στο μεταξύ παίρνει απάντηση από τον εκδότη και συγγραφέα Σίρυλ Κόνολλυ για το χειρόγραφό της που δεν είναι παρά η ιστορία που βίωσε και έγραψε αποζητώντας την εξιλέωση· το δούλευε σε διαφορετικές εκδοχές όλα αυτά τα χρόνια. Έτσι κι εμείς διαβάζουμε ένα κείμενο που μας καθιστά μάρτυρες όχι μόνον της βιωματικής της εμπειρίας αλλά και της δημιουργικής του εξέλιξης.

Τελικά υπάρχει εξιλέωση;

Στο τέταρτο μέρος, ένα σύντομο κεφάλαιο, βρισκόμαστε στο Λονδίνο το 1999. Η Μπραϊόνυ είναι εβδομήντα επτά πια ετών. «Σβήνω περνώντας στην άγνοια», γράφει. Θα επιστρέψει όμως στο οικογενειακό της σπίτι, που μετατράπηκε σε ξενοδοχείο, για να γιορτάσει τα γενέθλιά της ανάμεσα σε νεότερους συγγενείς. Από το πάρτι λείπει η Σεσίλια και ο Ρόμπι, εξαφανισμένοι οριστικά από τη ζωή όλων. Η δισέγγονη του αδελφού της Λίον παίζει το έργο «Η δοκιμασία της Αραμπέλλας» που βρέθηκε στο παλιό τετράδιο της Μπραϊόνυ. Εκείνη αναλογίζεται το δικό της μυθιστόρημα που το ξεκίνησε το 1940 και μόλις το τελείωσε. Ωστόσο, «δεν υπάρχει εξιλέωση για τον Θεό, ή για τους μυθιστοριογράφους»…

Υποδειγματικό κείμενο μεταμυθοπλαστικής γραφής

Ο Ίαν ΜακΓιούαν γράφει μια συγκλονιστική ιστορία, ένα συγκινητικό ρομάντζο μακριά από διδακτισμούς και ηθικολογίες. Η αγάπη του Ρόμπι και της Σεσίλια δοκιμάζεται αμείλικτα εξαιτίας ενός κακόβουλου ψέματος. Μπορεί η Σεσίλια να μην το πίστεψε ποτέ, όμως η αποδοχή του ψέματος από τον οικογενειακό της κύκλο διέσυρε έναν νέο άνθρωπο που, λόγω της ταπεινής του καταγωγής, έπρεπε να «πληρώσει» για την ομορφιά και την επιτυχία του. Η Εξιλέωση είναι ένα πολυεπίπεδο βιβλίο και καθόλου τυχαία θεωρείται το καλύτερο και πιο μελετημένο μυθιστόρημα του Ίαν ΜακΓιούαν. Την εποχή που κυκλοφόρησε γράφτηκαν δεκάδες κριτικές, ορισμένες από τους πιο σημαντικούς κριτικούς της αγγλικής λογοτεχνίας αλλά και από αναγνωρισμένους συγγραφείς όπως ο Τζον Απντάικ κ.ά. Στις σύγχρονες σπουδές λογοτεχνίας θεωρείται υποδειγματικό κείμενο μεταμυθοπλαστικής γραφής, εύφορο για πολλαπλές θεωρητικές προσεγγίσεις. 

 Ήταν υποψήφιο για το βραβείο Booker to 2001, όμως ο ΜακΓιούαν είχε ήδη κερδίσει το βραβείο με το μυθιστόρημα «Άμστερνταμ» το 1998. Το 2007, γυρίστηκε ταινία σε σκηνοθεσία του Τζον Ράιτ. Πάντως η Εξιλέωση παραμένει το μοναδικό βιβλίο του Ίαν ΜακΓιούαν που εμφανίζεται σε πολλές διαφορετικές λίστες με τα καλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών, του 20ού αιώνα. Απομένει να δούμε την αντοχή του και στον δικό μας αιώνα.

Η Εποχή, Η εποχή των βιβλίων.     2/11/24