Η μανία με τον Μπολάνιο
mpolanio.jpg
Ο Μπολάνιο ασκεί σκληρή κριτική στο σινάφι τουΗ μαύρη βίβλος των αντι-λογοτεχνών
Η λογοτεχνία για τον Ρομπέρτο Μπολάνιο ήταν ανέκαθεν ένα ταξίδι στον βαθμό μηδέν της ανθρώπινης ύπαρξης, εκεί όπου χάνεις τον εαυτό σου για να τον ανακαλύψεις ξανά από την αρχή . Ενα ταξίδι στην άβυσσο, όπως θα έλεγε ο αγαπημένος του Μποντλαίρ. Αυτή η άβυσσος, στην πιο παραπλανητική εκδοχή της, στην πιο επικίνδυνη για τη ζωή και για την τέχνη, φανερώνεται στη Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική, ένα μυθιστόρημα γραμμένο το 1996, κομβικό στην τόσο σύντομη και τόσο εξαιρετική συγγραφική διαδρομή του, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά (Αγρα, μτφ. Κρίτων Ηλιόπουλος).
Συγγραφέας -των- συγγραφέων, Χιλιανός με αλήτικη ζωή και απείθαρχη συμπεριφορά, που σημάδεψε τους ομοτέχνους του στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη όσο κανένας άλλος της γενιάς του, ο Μπολάνιο ήταν τότε 43 χρονών και επιβεβαίωνε με τον πιο μαστόρικο τρόπο την υπαινικτική δύναμη της γραφής του και την επινοητικότητά του. Η Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική εμφανίζεται σαν απομίμηση λογοτεχνικού λεξικού ή ανθολογίας, με 22 πορτρέτα επινοημένων συγγραφέων τα οποία διαβάζονται σαν διηγήματα για την αμφίσημη περιπέτεια της ζωής και βρίθουν από ιδέες πιθανών μελλοντικών μυθιστορημάτων. Χαρακτηριστικό το τελευταίο πορτρέτο, το οποίο αποτελεί σύντομη εκδοχή της νουβέλας Μακρινό Αστέρι (1996), και όπου εμφανίζεται ο ίδιος ο Μπολάνιο ως παρατηρητής. Πρωταγωνιστεί ένας βασανιστής του καθεστώτος Πινοτσέτ, σαδιστής δολοφόνος και ποιητής που έγραφε μεσσιανικούς στίχους στον ουρανό με τον καπνό από τις τουρμπίνες του αεροπλάνου του. Εδώ λοιπόν δεν θα βρούμε τις (52) γοητευτικές ιστορίες που συνθέτουν τους πολυβραβευμένους Αγριους ντετέκτιβ του 1998, ένα μυθιστόρημα-ελεγεία για τις λογοτεχνικές πρωτοπορίες και την πνευματική και ερωτική απελευθέρωση. Εδώ, έχουμε ένα μυθιστόρημα-πολιορκητικό κριό που διεμβολίζει τα προπύργια της αντίδρασης στις πιο θολές περιοχές της πνευματικής ζωής.
Η Ναζιστική λογοτεχνία... (που αναφέρεται κυρίως στη Νότια Αμερική και λιγότερο στη Βόρεια) είναι η πιο διεισδυτική καταγραφή της στρατηγικής που χρησιμοποιεί ο ναζισμός για τη μαζική εποίκιση των συνειδήσεων από τον δρόμο της ποίησης, της πεζογραφίας και της εκδοτικής δραστηριότητας. Ταυτόχρονα, είναι μια μαύρη βίβλος της αντι-λογοτεχνίας με παραδείγματα από τη νοοτροπία και τις πρακτικές συγγραφέων και εκδοτών που εκτρέφουν τις ιδέες του εθνικισμού, του φυλετισμού, του αντισημιτισμού, του σεξισμού, της μισαλλοδοξίας, των διακρίσεων... Είναι αυτοί που συνειδητά στρέφονται στην αναθεωρητική ανάγνωση της Ιστορίας, που καλλιεργούν τη λήθη και τη σύγχυση των εννοιών, που «δανείζονται» ασύστολα ιδέες ή χαρακτήρες από διάσημους ομοτέχνους τους, που καταγγέλλουν διαρκώς την έλλειψη πνευματικότητας του κόσμου κ.ο.κ. υπονομεύοντας εντέλει και τη λογοτεχνική ουσία.
Ο Μπολάνιο βρίσκει έτσι την αφορμή να ασκήσει μια σκληρή κριτική στο σινάφι του. Διότι αυτοί οι ανύπαρκτοι λογοτεχν(ίζοντ)ες, που πρωταγωνιστούν σ’ αυτό το μυθιστόρημα, καθώς και τα ανύπαρκτα έργα τους, θυμίζουν υπαρκτά πρόσωπα και παραπέμπουν σε απολύτως πραγματικά φαινόμενα που όλοι μας αναγνωρίζουμε. Μπορεί ο συγγραφέας να πέθανε το 2003 στη Βαρκελώνη αλλά δεν είναι τυχαίο ότι είχε φανταστεί ορισμένους βίους φιλοναζιστών λογοτεχνών που συνεχίζονται έως το 2021. Το βιβλίο του φέρνει λοιπόν στο φως έναν Νέο Κόσμο που υποδέχεται τη ναζιστική ιδεολογία από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, και θα την υποδέχεται και στο μέλλον χρησιμοποιώντας τη λογοτεχνία ως πασπαρτού. Κι ο Μπολάνιο μάς ειδοποιεί προφητικά ότι η διαδικασία του εκφασισμού των σύγχρονων κοινωνιών προχωρά ακάθεκτη.
Χουλιγκανισμός με πλάτες στην ποίηση
Ενας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς και καλοδουλεμένους πρωταγωνιστές της Ναζιστικής λογοτεχνίας… είναι ο Αρχεντίνο Σκιαφίνο. Επίδοξος ποιητής από τα 13 του, αρχηγός των χούλιγκαν της Μπόκα Τζούνιορ -ομάδας από τη φτωχογειτονιά του Μπουένος Αϊρες- εθελοντής στον πόλεμο των Μαλβίνων, αναμεμειγμένος σε εγκληματικές επιθέσεις ενάντια σε οπαδούς αντίπαλων ομάδων, φυγόδικος που παίρνει την αμερικανική ιθαγένεια κάνοντας τον κατάλληλο γάμο, ιδιοκτήτης εστιατορίων, είναι παράλληλα εμμονικός γραφιάς. Και γίνεται γνωστός επειδή στα γραπτά του κατηγορεί τους διαιτητές για μεροληψίες ή εκδηλώνει τον θαυμασμό του για την Τάξη, την Οικογένεια και την Πατρίδα, επειδή ανακοινώνει την εκτίμησή του για κάποιον συγγραφέα-σύμβολο από το εχθρικό στρατόπεδο και τάσσεται κατά του μονοπωλίου της κουλτούρας, ή επειδή επαίρεται ότι δεν είναι δεξιός ούτε αριστερός, κι ότι έχει φίλους μαύρους αλλά και φίλους στην Κου Κλουξ Κλαν. Από εκεί και πέρα, η σκυτάλη περνά στα ΜΜΕ, που τον «ξεπλένουν» καλώντας τον συστηματικά να τοποθετηθεί για τα πάντα, ώσπου στο τέλος, η Πολιτεία τον τιμά με το κορυφαίο Μετάλλιο Τιμής της Αργεντινής!
Η λογοτεχνία, μας δείχνει ο Μπολάνιο, είναι μια μορφή βίας η οποία σε κάνει σεβαστό, αλλά από μόνη της δεν σε εξανθρωπίζει.
Τα κλειδιά ενός λογοτεχνικού φαινομένου
Ο Μπολάνιο μεταφράστηκε στην ελληνική γλώσσα μετά τον θάνατό του, σήμερα όμως κυκλοφορούν όλα τα μεγάλα έργα του, που διαβάζονται φανατικά από τις νεότερες γενιές υποψιασμένων συγγραφέων. Το «μπουμ» ξεκίνησε από τις ΗΠΑ, τον ισπανόφωνο κόσμο και τη Γαλλία όπου διαβάζεται ως γκουρού της λογοτεχνικής αναγέννησης, όσες απόπειρες κι αν έχουν γίνει για να τον υπονομεύσουν επειδή τη γλίτωσε γρήγορα κι εύκολα από τα νύχια του Πινοτσέτ. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά το κύκνειο άσμα του, το σπουδαίο 2666, βγήκαν από τα συρτάρια του με την ευθύνη της γυναίκας του άλλα δώδεκα βιβλία του προς μεγάλη ικανοποίηση της διψασμένης διεθνούς αγοράς.
Στα ελληνικά πρώτη κυκλοφόρησε η εξαντλημένη πλέον Τελευταία νύχτα στη Χιλή (Μεταίχμιο 2004, μτφ. Χριστίνα Θεοδωροπούλου), αλλά η θερμή ανταπόκριση στο έργο του άρχισε το 2007 με το Μακρινό αστέρι (Καστανιώτης, μτφ. Αγγελική Αλεξοπούλου). Ακολούθησαν οι Πουτάνες φόνισσες και τα Τηλεφωνήματα (Αγρα 2008, 2009 μτφ. Eφη Γιαννοπούλου), οι Αγριοι ντετέκτιβ (Καστανιώτης 2009 μτφ. Κώστας Αθανασίου) και το 2666 (Αγρα 2011, μτφ. Κρίτων Ηλιόπουλος), και απανωτά το Φυλαχτό, Το τρίτο Ράιχ και η Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική (Αγρα 2013, 2013, 2014, μτφ. Κρίτων Ηλιόπουλος).
Ποιο είναι όμως ακριβώς το μυστικό του; Γιατί διαβάζεται με τόσο πάθος από τους πιο απαιτητικούς αναγνώστες; Επτά φαν του απαντούν στην «Εφ.Συν.».
Οι μεταφραστές του
Κώστας Αθανασίου
Η μανία με τη λογοτεχνία
Μανία με τον Μπολάνιο δεν υπάρχει. Υπάρχει καθυστερημένη και δίκαιη αναγνώριση ενός μεγάλου συγγραφέα που είχε πάθος με τη λογοτεχνία.
Ο Μπολάνιο, με το πληθωρικό, αχαλίνωτο ταλέντο του, υπονόμευσε την ακαδημαϊκή γραφή και υπήρξε κρίσιμο κομμάτι της μεγάλης τομής που χρειαζόταν η λατινοαμερικανική λογοτεχνία μετά το μπουμ των δεκαετιών 1960, 1970. Εγραψε μια λογοτεχνία, όχι χωρίς «εθνικές» ή τοπικές συντεταγμένες, αλλά μετά και πέρα από αυτές. Στον αντίποδα του φολκλόρ των εθνικών λογοτεχνιών και του μαγικού ρεαλισμού που απαιτούσε η ευρωπαϊκή αγορά από τους Λατινοαμερικανούς συγγραφείς, έγραψε μια λογοτεχνία με οικουμενική αναφορά.
Είναι άνισος αλλά έγραψε αριστουργήματα, πολλές φορές με έντονο, διάχυτο πολιτικό/κοινωνικό στοιχείο· ήταν ένας λογοτέχνης που πάντα ήθελε (έλεγε ο ίδιος) να είναι ένας πολιτικός συγγραφέας, αλλά δεν παρέλειπε να κατεδαφίζει τους πολιτικούς συγγραφείς όταν έγραφαν κακή λογοτεχνία.
Εφη Γιαννοπούλου
Ενας ρομαντικός συγγραφέας
Μπορεί ένας συγγραφέας να επιτελεί μια ρήξη, μια ανανέωση της λογοτεχνίας, και την ίδια στιγμή να φτιάχνει μόδα, να γίνεται pop; Αυτό ακριβώς κάνει ο Ρομπέρτο Μπολάνιο. Ισως επειδή με παραδοσιακά υλικά καταφέρνει να δημιουργήσει έναν εντελώς νέο αφηγηματικό τρόπο. Είναι ο τελευταίος συγγραφέας του λατινοαμερικανικού μπουμ και την ίδια στιγμή ο πρώτος που δείχνει στους επιγόνους του έναν τρόπο να ξεφύγουν από τη βαριά κληρονομιά του, να γράψουν αλλιώς. Επανενεργοποιεί το πρότυπο του ρομαντικού συγγραφέα (περιπετειώδης, βιωματικός, αυθορμησιακός, με τη σφραγίδα του θανάτου) και ταυτοχρόνως ξαφνιάζει με τη στοχαστική πυκνότητα και την ευρυμάθεια μιας γραφής που επινοεί η ίδια τη γενεαλογία της. Στα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του παντρεύει δύο ασυμφιλίωτους μέχρι τότε αφηγηματικούς τρόπους: ο Μπόρχες συναντά τον Κορτάσαρ ή ίσως και τον Κέρουακ. Αυτή η απελευθερωτική, πρωτόγνωρη χειρονομία τον καθιστά εν ζωή κλασικό, και μετά θάνατον συνεχίζει να τροφοδοτεί τον μύθο του.
Κρίτων Ηλιόπουλος
Απομάγευση και μάγευση
Τα έργα του Μπολάνιο είναι λαβύρινθοι με αμέτρητους διαδρόμους που διασταυρώνονται, συμβάλλουν ή αποκλίνουν. Μπορείς να ακολουθήσεις διαφορετικές διαδρομές καταλήγοντας είτε στο ίδιο σημείο είτε σε διαφορετικά. Ξεφεύγει επιτυχώς από πρότυπα και συμβάσεις πλάθοντας κάτι ιδιαίτερο που το απολαμβάνεις μανιωδώς ή το απορρίπτεις.
Πιστεύω ότι η λογοτεχνία του, εκτός των άλλων, είναι μια διατριβή πάνω στη λογοτεχνία και την τέχνη γενικότερα. Αλλά αντί για εργαλεία του δοκιμίου χρησιμοποιεί την απίστευτη φαντασία του, την τέχνη να δημιουργεί ιδέες και συναισθήματα, να μαγεύει τον αναγνώστη ενώ «απομαγεύει» τη λογοτεχνία και τους λογοτέχνες, ενώ απομυθοποιεί τους μύθους. Με σύμβολα και χιούμορ σχολιάζει και πραγματεύεται τα αιώνια ζητήματα, περιεχόμενο και μορφή, σκοπός και νόημα, κλασικό και νέο, εθνικό ή «εξόριστο» όπως ο ίδιος, δύναμη ή αδυναμία στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Το έργο του θα μπορούσε να διαβαστεί και ως μια απολαυστική λογοτεχνική κριτική της λογοτεχνίας.
Οι συγγραφείς
Θεόδωρος Γρηγοριάδης
Η αχανής έρημος της γραφής
Ενας συγγραφέας, που πεθαίνει τόσο νέος, αφήνει πίσω του μια αχαρτογράφητη λογοτεχνική επικράτεια όπου όλα είναι οικεία αλλά και ανοίκεια ταυτόχρονα. Ενας λογοτεχνικός χωροχρόνος που οι υπόλοιποι συγγραφείς θέλουν να οικειοποιηθούν, αλλά δεν έχουν το κουράγιο ή χάνονται στην πορεία τους. Ωστόσο εκείνος βρίσκεται εκεί, στυλίτης στη δημιουργική του ερημιά, πυροδοτώντας συζητήσεις, κινήματα και απομιμήσεις. Γιατί ο Μπολάνιο βρίσκεται μακριά από την καλλιλογία, τη φιλολογία, τις καλλιτεχνικές επιτεύξεις, τις ηθικές δεσμεύσεις, τις θεσπισμένες θεωρίες. Αυτό ζηλεύουν και δεν αντέχουν οι υπάκουοι συγγραφείς: Πώς να παραμείνεις ανεξάρτητος και ερημίτης, παγκόσμιος και τοπικός, επαναφορτίζοντας και ρισκάροντας όλα όσα η ίδια η λογοτεχνία διακανονίζει χρόνια.
Λευτέρης Καλοσπύρος
Η λογοτεχνία ως ηρωικός τρόπος ζωής
Νοσηρά πάθη και δύσκολοι έρωτες. Μια μελαγχολική ατμόσφαιρα οντολογικής αποξένωσης. Ιστορίες ιδιοφυών καλλιτεχνών και περιθωριακών ατόμων που έχασαν τα λογικά τους ή αποσύρθηκαν από ένα διαρκώς επιταχυνόμενο και καταπιεστικό παρόν. Σπαρακτικοί μονόλογοι και σκοτεινές, ευφάνταστες ιστορίες-μέσα-στις-ιστορίες. Κρυμμένη στο παρασκήνιο των μυθοπλασιών που αφηγήθηκε με κρουστή και υπόγεια ποιητική γλώσσα ο Ρομπέρτο Μπολάνιο, η Ιστορία κατασκοπεύει τους πρωταγωνιστές και τους κομπάρσους του με άγρυπνο, βλοσυρό βλέμμα. Το έργο του τελευταίου μεγάλου Λατινοαμερικανού συγγραφέα παλαντζάρει ανάμεσα στη συγκαλυμμένη αυτοβιογραφία και τη μεταμοντέρνα επινόηση, ανάμεσα στον σκληρό ρεαλισμό και το ονειρικό παράδοξο. Παράλληλα συνδιαλέγεται με τα έργα κλασικών συγγραφέων της παγκόσμιας γραμματείας, εμπνέοντας συγγραφείς και αναγνώστες να σκεφτούν τη λογοτεχνία ως ηρωικό τρόπο ζωής.
Μαρία Ξυλούρη
Σε αρπάζει από τον λαιμό
Τα βιβλία που αγαπάς δεν τα διαλέγεις, σε διαλέγουν — κάποια από αυτά, μάλιστα, σε αρπάζουν από τον λαιμό· οι Αγριοι ντετέκτιβ και, πολύ περισσότερο, το 2666 είναι από τα βιβλία που με άρπαξαν από τον λαιμό (αν κι ίσως να μη μιλάμε ακριβώς για αγάπη, αλλά για σύνδρομο της Στοκχόλμης). Το πρώτο που σου μαθαίνουν τέτοιοι συγγραφείς είναι η ταπεινότητα: όχι, τα δικά σου γραπτά δεν είναι τα αριστουργήματα που νόμιζες ότι είναι όταν τα έγραφες. Από τον Μπολάνιο κρατώ ακόμα τα εξής: η μεγάλη λογοτεχνία μπορεί να είναι τρομερά διασκεδαστική· η γραφή που μοιάζει να βγήκε σχεδόν μονοκοντυλιά είναι μάλλον αυτή που κρύβει την περισσότερη δουλειά· και το 2666 είναι ένα ωραιότατο τούβλο για να πετάξεις κατακέφαλα στον επόμενο που θα σου πει ότι «μεγάλα μυθιστορήματα δεν γράφονται πια» ή «το μυθιστόρημα έχει πεθάνει».
Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου*
Μετωπική σύγκρουση με το Κακό
Η δύναμη και η δυναμική που αναπτύσσεται στα μυθιστορήματα του Ρομπέρτο Μπολάνο ξεκινά από κάτι που θα το ονόμαζα μετωπική σύγκρουση με το Κακό, σε όλες τις εκφάνσεις του στις σύγχρονες κοινωνίες, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο συγγραφέας θέτει σε κίνηση, δραστικά και ακάθεκτα, με το τρομερό ταλέντο του και τη φρενιτιώδη φαντασία του, τη διασταύρωση και τη συνομιλία ανάμεσα σε εντελώς αντιθετικά πρόσωπα της λογοτεχνίας και της Ιστορίας, όπως οι Ερνστ Γιούνγκερ και Οκτάβιο Παζ, ή της δικής του μυθοπλαστικής φαντασίας. Επιστρατεύει ποιητές της Λατινικής Αμερικής και της Ευρώπης, εμπόρους ναρκωτικών, αγωνιστές, Εβραίους διωκόμενους και Γερμανούς ναζί σε ένα συγγραφικό εγχείρημα που ανασύρει και δείχνει ανάγλυφα τα βασικά ερωτήματα για τη σύγχρονη πραγματικότητα των απανταχού φασισμών και των «κρίσεων», οικονομικών, φιλοσοφικών, ηθικών κ.λπ., σε ένα δικό του «κόσμο». Σ’ αυτόν τον «μπολανιακό» κόσμο η ματιά του, περισκοπική και βέβηλη εφ’ όλης της ύλης, μεταδίδει στον αναγνώστη μηνύματα που τον αφορούν άμεσα, διότι του ξυπνούν φόβους κρυμμένους για το κομμάτι εκείνο του εαυτού που αρνείται ο τακτοποιημένος, εχέφρων και συμβιβασμένος πολίτης: πόσα εγκλήματα έκαναν όχι μόνο οι απανταχού φασιστικές οργανώσεις, οι μαφίες, οι πάτρονες των καρτέλ, οι φανατικοί έμποροι της «ανθρώπινης σάρκας», αλλά και οι αφανείς συνένοχοι σε όλα αυτά, ορμώμενοι από τον καναπέ της τηλεόρασης;
Ο Μπολάνιο δουλεύει συστηματικά στο θέμα του «κακού» με συνδυασμούς που δραστηριοποιούν στο έπακρο την κριτική σκέψη μας, με αυτά τα ταξίδια του από τις δικτατορίες της Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής σε εκείνες του φασισμού των μικρών ομάδων ή και των ατόμων. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το «κακό» στο έργο του χάνει το όποιο μεταφυσικό του προκάλυμμα και γίνεται έργο των ανθρώπων της διπλανής πόρτας. Η απήχησή του στην Ελλάδα της δεύτερης και τρίτης γενιάς του Εμφυλίου και της δικτατορίας των συνταγματαρχών δεν είναι τυχαία.
*ομότιμη καθηγήτρια στο ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου