150 χρόνια από τη γέννηση του Τζόζεφ Κόνραντ

Ο θεμελιωτής του μοντερνισμού γεννήθηκε πριν 150 και μόλις που τον θυμήθηκαν στην πατρίδα του. Όμως η λογοτεχνία δεν έχει πατρίδα και πατρότητα. Ο Τζόζεφ Κόνραντ μίλησε για την καρδιά του σκότους του δυτικού πολιτισμού, όντας ανατολικός είδε με τα μάτια ενός δυτικού, έφτιαξε μυστικούς πράκτορες και τρομοκράτες, ενέπνευσε πλήθη συγγραφέων και σκηνοθέτες όπως τον Κοπόλα στο "Αποκάλυψη τώρα". Και όλα αυτά μαθαίνοντας τα αγγλικά, όντας Πολωνός, σαν δεύτερη μητρική γλώσσα και γράφοντας με τέτοια πυκνότητα, διευρύνοντας την αγγλική γλώσσα.

Με την ευκαιρία δημοσιεύω ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ το καλοκαίρι του 2003 όταν μου ζητήθηκε να γράψω ποιον λογοτεχνικό ήρωα θα ήθελα να συναντήσω.

«Η καρδιά του Kουρτς»

Συνάντησα τον καπετάνιο Μάλροου στον Κεντρικό Σταθμό μαζί με ένα τσούρμο ανόητων περιηγητών. Τελικά τον έπεισα να με πάρει μαζί του στην αποστολή και σκαρφάλωσα στο ετοιμόρροπο ποταμόπλοιο. Ο Μάρλοου τριγυρίζει σε αρκετές ιστορίες του Τζόζεφ Κόνραντ. Είναι ένας περίεργος τύπος, δημιούργημα του μοντερνισμού αλλά και φορέας των βικτοριανών αντιλήψεων.
Ανεβαίνουμε τον φιδίσιο ποταμό στη ζούγκλα του Κονγκό. Του εξηγώ ότι δεν είμαι ένας απλός περιηγητής σαν τους άλλους. Είμαι λογοτεχνικός περιηγητής. Χρόνια τώρα διαβάζω τη νουβέλα και κάθε φορά μου φαίνεται πιο διαφορετική, πιο συνταρακτική. Μου αρέσουν οι ήρωες που αναμετριούνται με το κακό και ξεπερνούν τα όριά τους. Όπως ο καπετάνιος Αχαάβ στο «Μόμπι Ντικ» ή ο δαιμονισμένος Χήθφκλιφ στα «Ανεμοδαρμένα Ύψη»...
«Μα πάνω απ’ όλους ο Κούρτς...» του λέω.
«Η Καρδιά του σκότους¹ .» δημοσιεύτηκε το 1902 από τον Πολωνό στην καταγωγή Τζόζεφ Κόνραντ που απέκτησε την αγγλική υπηκοότητα και έγραψε στα αγγλικά μερικά από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πρώιμος μοντερνιστής, λίγο πριν πάρουν την σκυτάλη ο Τζόις, η Γουλφ, ο Κάφκα. Έγραψε στο μπάσιμο του 20ου αιώνα και καταδύθηκε στη ψυχή του, αναβιώνοντας ποιος ξέρει πόσους προσωπικούς εφιάλτες.
«Πρωτάκουσα για τον Κουρτς το 1975, ήμουν φοιτητής της Αγγλικής Φιλολογίας, καπετάνιε».
Του δείχνω την ξεθωριασμένη έκδοση των 120 σελίδων, γεμάτη υπογραμμίσεις και σχόλια. Δεκαοκτώ χρονών, παραξενευόμουν πώς μια ιστορία μπορεί να στηρίζεται και να διακατέχεται από έναν μυθιστορηματικό ήρωα που εμφανίζεται λίγο πριν το τέλος της.
«Είναι το περισσότερο διδαγμένο κείμενο της δυτικής λογοτεχνία, μ’ ακούτε; Πυκνό, απέριττο, άφθαρτο».
Όμως οι ήρωες των βιβλίων δεν ακούνε τις κρίσεις.
«Αλλάζουν οι ερμηνείες, κύριε Μάρλοου. Είπανε για σας ότι είστε η σκιά του Κουρτς, το alteregο του».
Πολλοί ταυτίζουνε τον Κουρτς με την σκοτεινή πλευρά της Ευρώπης. Μισός Άγγλος, μισός Γάλλος και με όνομα γερμανικό. Ναι, ο Κουρτς είναι ο Ευρωπαίος ιμπεριαλιστής. Υπηρετεί μια Βελγική εταιρεία, επί βασιλείας Λεοπόλδου, που εκμεταλλεύεται το ελεφαντόδοντο στο Κονγκό, μια από τις πιο ανελέητες εκμεταλλεύσεις που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα με τις ευλογίες της πολιτισμένης ανθρωπότητας. Σε μια εποχή που ακόμη υπήρχαν ανεξερεύνητα σημεία στο χάρτη.
Ο Μάρλοου υπέγραψε στις Βρυξέλλες, στα σκοτεινά γραφεία μιας Εταιρίας ως πλοίαρχος της αποστολής. Ο προηγούμενος καπετάνιος είχε σκοτωθεί σε μια συμπλοκή με τους «άγριους». Ο Μάρλοου έφυγε με ένα γαλλικό ατμόπλοιο, που κοπανιόταν στον ωκεανό, και έφτασε, ύστερα από τριάντα μέρες, στην αφρικάνικη ήπειρο, στην εκβολή του μεγάλου ποταμού.
Μετά τις εκβολές, περιπλανήθηκε από σταθμό σε σταθμό, από ερημιά σε ερημιά. Στη συνέχεια ταξίδεψε με ένα μικρό ποντοπόρο ατμόπλοιο μέχρι τον Σταθμό της Εταιρείας. Εκεί αντίκρισε για πρώτη φορά την κακομεταχείριση των ιθαγενών και άκουσε για τον Κουρτς, ένα στέλεχος της Εταιρίας, που «είχε αναλάβει ένα εμπορικό φυλάκιο, ένα πολύ σημαντικό φυλάκιο, στην πραγματική πηγή του ελεφαντόδοντου, στο απώτερο τέρμα εκεί πέρα…»
Άφησε τον σταθμό, με ένα καραβάνι εξήντα ανδρών, για διακόσια μίλια πορεία. Πορεία σε ένα απροσπέλαστο και δύσβατο τόπο. Η επόμενη στάση του είναι ο Κεντρικός Σταθμός. Το ατμόπλοιο, όμως, που θα αναλάβει, έχει κολλήσει στον πάτο του ποταμού και έτσι αρχίζουν οι επισκευές. Εδώ οι πληροφορίες για τον Κουρτς πληθαίνουν. Είναι επικεφαλής του Ενδότερου Σταθμού, θεωρείται μια διάνοια, ένα πλάσμα εξαιρετικό. Αποτραβήχτηκε στη καρδιά της ζούγκλας, έχοντας τη φήμη του ενός σκληρού λευκού που γοητεύει και τρομοκρατεί τις πρωτόγονες ψυχές.
Αρχίζουμε το ταξίδι στο ποτάμι. Σκοπός μας να συναντήσουμε τον Κουρτς και να τον επαναφέρουμε στον πολιτισμό. Και δεν είναι μόνον αυτό. Είναι και το τεράστιο φορτίο ελεφαντόδοντου που διαχειρίζεται ο αινιγματικός άντρας. Αδιαπέραστα δάση, σκοτεινές φιγούρες στις όχθες. «Το ανέβασμα σ’ αυτό τον ποταμό έμοιαζε με ταξίδι στις απαρχές του κόσμου, τότε που η βλάστηση οργίαζε στη γη…Οι ατέλειωτες εκτάσεις του νερού τραβούσαν πέρα μακριά παντέρημες, και χάνονταν στη σκοτεινά κάποιου σκιερού βάθους…»
Όσο θα προχωράμε τόσο περισσότερο θα ακούγεται το όνομά του. Ο Κούρτς θα φτιάχνεται μέσα από λόγια και περιγραφές ανθρώπων που τον έχουν συναντήσει. Ποιος είναι αλήθεια ο Κουρτς; Ένας άνθρωπος που είχε ένα μεγάλο όραμα; Ένας καλός έμπορος; Ένας παρανοϊκός που λατρεύτηκε από τις άγριες φυλές, αφού πρώτα αυτός γνώρισε κοντά τους την αγριότητα της ανθρώπινης ψυχής;
«Εισχωρούσαμε όλο και πιο βαθιά στην καρδιά του σκότους…Είμαστε ταξιδιώτες σε μια γη προϊστορική…ταξιδεύαμε μέσα στην νύχτα των πρώτων αιώνων, των αιώνων που πέρασαν αφήνοντας πίσω τους ελάχιστα ίχνηκαι καμιά ανάμνηση».
Πενήντα μίλια πριν τον Ενδότερο Σταθμό, σε μια καλύβα βρίσκουμε ένα παλιό βιβλίο, το μοναδικό σημάδι πολιτισμού...Επίθεση ιθαγενών, ο τιμονιέρης σωριάζεται νεκρός. Τίποτε δεν πτοεί όμως την αποστολή μας. Μας οδηγεί το πνεύμα του Κουρτς, όμως οι πληροφορίες τον θέλουν να είναι σοβαρά άρρωστος. Η αγωνία μας κορυφώνεται. Θα τον προλάβουμε;
«Το ταξίδι μας, Μάρλοου, συγκρίνεται με την κατάδυση στον άλλο κόσμο, με τους κύκλους της Κόλασης, που εδώ είναι το πέρασμα από τον ένα σταθμό στον άλλο, μέχρι την τελική μας συνάντηση με τον Κουρτς που είναι η μετεμψύχωση του διαβόλου».
Η ματιά του σκοτεινιάζει. Πλησιάζει η στιγμή. Ο άρρωστος Κούρτς μεταφέρεται στην τιμονιέρα, η καρδιά μου χτυπάει δυνατά σαν τα λυπητερά τύμπανα στις άγριες όχθες.
«Φωνή! Φωνή! Ηχούσε πλούσια, βαθιά, ως το τέλος. Και πάλευε! Πώς πάλευε! Η έρημος του κουρασμένου μυαλού του είχε στοιχειώσει τώρα από σκιές οραμάτων...»
Μόνον ο Μάρλοου θα παρασταθεί στην τελική αναμέτρηση. «Η φρίκη! Η φρίκη!» τα ύστατα λόγια του Κουρτς. Ποια φρίκη; Τι έχει δει ο Κουρτς στο τέλος του; Την φρίκη των πράξεών του ή μήπως πράγματι είδε τον ίδιο τον θάνατο που θα τον απαλλάξει από τους θριάμβους και τις ασωτείες της πρόσκαιρης ζωής;
Ο Μάρλοου θα επιστρέψει στις Βρυξέλλες, την «ταφούπολη», κλονισμένος ψυχικά και σωματικά από την καρδιά του σκότους που τελικά επικράτησε.
«Η καρδιά του σκότους» αντλεί το υλικό της από τις προσωπικές εμπειρίες του Κόνραντ. Το 1890 ο Κόνραντ, όταν ήταν 32 χρονών, βρέθηκε με μία αποστολή στο Κονγκό και ανέλαβε την πλοήγηση ενός ατμόπλοιου. Ο Κόνραντ αηδίασε με την κάκιστη μεταχείριση των ντόπιων, με την απληστία των Ευρωπαίων. Γύρισε στην Αγγλία συντετριμμένος. Οι εικόνες της άγριας φύσης, των τεράστιων δασών, της σκοτεινιάς του έγιναν έμμονες ιδέες. Έτσι προέκυψε το σύντομο αυτό βιβλίο που δραματοποιεί τις αλληλοσυγκρουόμενες σκέψεις του για το πάθος και την λογική, τον πρωτογονισμό και τον πολιτισμό.
Η νουβέλα ερμηνεύτηκε πολλαπλώς: Ο Κούρτς ενσαρκώνει όλα τα κακά που παράγει ένα αλόγιστο καπιταλιστικό σύστημα. Ο Κουρτς είναι ο Διάβολος που στις γοητευτικές του προκλήσεις δεν μπορεί να αντισταθεί κανείς. Ένα ταξίδι μέσα στην νύχτα του ασυνείδητου, μια συνάντηση με τις μυστικές εγκληματικές δυνάμεις που ο πολιτισμός διατηρεί σε ύφεση. Ένα Φροϋδικό ταξίδι στην αγριότητα του σεξ, στην αποκάλυψη του κρυμμένου Εγώ. Ο Έντουαρντ Σαίντ της αφιέρωσε μεγάλο μέρος της μελέτης του «Κουλτούρα και Ιμπεριαλισμός».
Το σκοτεινό μοτίβο της ιστορίας αφήνει ανοιχτή κάθε πιθανή ερμηνεία. Ο Μάρλοου και ο Κουρτς, οι ντόπιοι και η άγρια ερημιά, παραμένουν αινίγματα στα οποία η αφήγηση κατά καιρούς ρίχνει κάποιο φως. Όμως η σκοτεινότητα δεν θα φανερώσει ποτέ τα μυστικά της.
Πρώτος ο Όρσον Ουέλς θέλησε να μεταφέρει το βιβλίο στην οθόνη, όμως πέτυχε μόνο τη ραδιοφωνική του διασκευή. Το 1979 ο σκηνοθέτης Κόπολα γύρισε την ταινία «Αποκάλυψη Τώρα!», μεταφέροντας το κυρίαρχο μοτίβο της νουβέλας στον πόλεμο του Βιετνάμ. Ο Μάρλον Μπράντο, ως συνταγματάρχης Γουόλτερ Κουρτς, αντάξιος των λογοτεχνικών μας φαντασιώσεων, διαβάζει ποίηση του Έλιοτ² που έχει ως προμετωπίδα τη φράση «Κύριο Κουρτςπέτανε», την θανατερή αναγγελία του μαύρου υπηρέτη πάνω στο πλοιάριο. Η κινηματογραφική μεταφορά του Νίκολας Ρεγκ (1994) με τον Τζον Μάλκοβιτς παραμένει εικονογραφική.
Πάντως η «Καρδιά του σκότους» επανέρχεται στον 21ο αιώνα: οι πεφωτισμένοι Δυτικοί χειραγωγούν τους «φανατισμένους» και «ακατανόητους» Ανατολίτες. Ο Κουρτς ξαναγεννιέται μέσα από τρομώδεις αφηγήσεις, παραμονεύοντας στο μισοσκόταδο του πολιτισμού.
«Αυτόν τον Κουρτς ψάχνω τώρα να συναντήσω, Μάρλοου...»
Να δω την σκιά του και να τον ρωτήσω για πια φρίκη μιλούσε.

[¹] Η καρδιά τους σκότους, Τζόζεφ Κόνραντ, Μετ. Α. Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, Πατάκης 1999.

[²] The Hollow men “1925”

Δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ, βιβλία Κυριακή 17 Αυγούστου 2003