Tom McCarthy

Tom McCarthy
Άνθρωποι στο διάστημα
Μετάφραση: Όλγα Γεράκη
Πάπυρος 2008, σελ.338



Τυχεροί να διαβάζουμε έναν συγγραφέα στο ξεκίνημά του και να παρακολουθούμε ένα έργο σε εξέλιξη ή μάλλον σε μεταμόρφωση. Ήδη τα δύο μυθιστορήματά του, σαραντάχρονου συγγραφέα και εικαστικού καλλιτέχνη, Τομ ΜακΚάρθυ, τα δοκίμια αλλά και οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες του συνιστούν μια πρόταση θεωρητικά διεγερτική και αφηγηματικά προωθημένη.
Η αρχή έγινε με τα «Απομεινάρια» (Πάπυρος 2007) όπου ένας ανώνυμος Λονδρέζος του Μπρίξτον, ύστερα από ένα ατύχημα πέφτει σε κώμα για να συνέλθει με επιλεκτική αμνησία. Την τεράστια χρηματική αποζημίωση, που τού καταβάλλεται, την χρησιμοποιεί για την ανασύσταση του παρελθόντος του που αρχίζει να προβάλλεται θρυμματισμένο, όταν μια τυχαία ρωγμή στον τοίχο ενός μπάνιου, επαναφέρει στη μνήμη του μια βιωμένη ρωγμή της πρότερης ζωής του. Πρόκειται για ένα είδος φιλοσοφικής μυθιστορίας που παραπέμπει στη «Ναυτία» του Σαρτρ, ενώ η αναστήλωση και η αναπαράσταση του παρελθόντος από τη μια θυμίζει το «Σινικό τείχος» του Κάφκα κι από την άλλη τις μυθιστορηματικές εμμονές των πρώιμων μοντερνιστών, όπως του Μέλβιλ, του Κόνραντ, αλλά και των ύστερων όπως του Ναμπόκοφ. Τα «Απομεινάρια» απορρίφθηκαν από αρκετούς εκδότες αλλά εκδόθηκαν από την «Metronome» στο Παρίσι, έναν διεθνές δίκτυο καλλιτεχνών που, εκτός από εικαστικές παρεμβάσεις, εκδίδει επιλεκτικά βιβλία. Οι αποθεωτικές κριτικές των ενημερωμένων blogs και των on line περιοδικών, όπως το 3: Α.Μ, οδήγησαν το μυθιστόρημα σε μια αναπάντεχη διεθνή καριέρα, βιβλίο της χρονιάς στο The Believer του Ντέιβ Έγκερς, εξώφυλλο στο New York Times Book Review, σενάριο στα γραφεία του Channel 4. Ακολούθησε μία μελέτη για τον «Τεν-Τεν και το Μυστικό της Λογοτεχνίας» όπου οι αφηγήσεις του Ερζέ αναλύονται με την συνδρομή του Ρολάν Μπαρτ, ώσπου το 2007 καταφθάνουν οι «Άνθρωποι από το διάστημα», το καλύτερο βιβλίο της χρονιάς στον Independent.

Πράγα, αρχές δεκαετίας του ενενήντα, παραμονές του διαχωρισμού από την Σλοβακία. Παρέες καλλιτεχνικές, πολυφυλετικές ομάδες, πρόσφυγες και ανάμεσά τους μια συμμορία Βούλγαρων μικροαπατεώνων με επικεφαλής τον Ιλιέφκσι και πρώτο τσιράκι τον νεαρό Άντον, παντρεμένο με την Έλενα, κόρη Έλληνα πολιτικού πρόσφυγα. Ο Ιλιέφσκι παίρνει εντολές να αντιγράψει μια αγιογραφία, κλεμμένη από ένα βουλγαρικό μουσείο, λίγο πριν πάρει το δρόμο για τις αγορές της δύσης και αναθέτει στον Άντον να βρει τον κατάλληλο άνθρωπο. Ο Τσέχος Ιβάν Μάνασεκ, συντηρητής τέχνης, αναλαμβάνει την αντιγραφή αλλά την αναπαράγει σε δύο αντίγραφα. Συγκάτοικός του ο Βρετανός Νικ, μοντέλο της σχολής Καλών Τεχνών και τεχνοκριτικός. Κοντά τους γκαλερίστες, διαφημιστές από την Αμερική που έχουν καταφτάσει για να συνδράμουν στην δυτική προσομοίωση της Τσεχίας. Ο Ιβάν φτιάχνεται σε ολονύκτια πάρτι σνιφάροντας με τύπους που -μέσα σε μια νύχτα- θα καταλάβουν υπουργικές θέσεις στην κυβέρνηση του φίλου τους Χάβελ. Πλησιάζει η πρωτοχρονιά της καινούργιας χώρας, ένας drag Αμερικανός οργανώνει τη γιορτή με τίτλο «ΑΠΟΓΕΙΩΣΗ», αλλά «η αρχή-ενός ταξιδιού, ενός έθνους, μιας ζωής-είναι πάντοτε βίαιη και πάντοτε περιλαμβάνει τον θάνατο…»

Η κλεμμένη αγιογραφία απεικονίζει έναν άγιο να αιωρείται πάνω από μια παράξενη πόλη ή ένα σύνολο σχηματισμών που κάθε φορά διερμηνεύεται διαφορετικά. Φτιάχτηκε σε βυζαντινό μοναστήρι στο Μπάχοβο, όμως δεν θυμίζει κανέναν υπαρκτό άγιο. Κάποιοι μιλάνε για εισαγόμενο άγιο από την Λυδία ή την Φρυγία. Ένα χρυσό φωτοστέφανο και μια έλλειψη γύρω του κεντρίζει την προσοχή, έλλειψη χώρου και ερμηνείας. Την ίδια στιγμή ένας αστροναύτης περιφέρεται στο διάστημα, εγκλωβισμένος σε σοβιετικό διαστημόπλοιο, αφού δεν βρίσκεται πια κανένα πάτριο έδαφος να τον υποδεχθεί πάνω στη γη. Ο Ιβάν, αντιγράφοντας την εικόνα, ταυτίζεται με τον άγιο, μέσα στις παραισθήσεις του αιωρείται και πηδάει από το παράθυρο. Ο γκαλερίστας φίλος του, ο Γιοστ, ο αποδέκτης της πρωτότυπης αγιογραφίας, χάνεται στην απέραντη έκταση μιας παγωμένης επιφάνειας, αναζητώντας τη γραμμή του ορίζοντα, «έναν ορίζοντα χωρίς ορίζοντα». Άλλοι τύποι αναζητάνε τον άξονα του προσωπικού χώρου τους, εισέρχονται σε ζώνες μοναξιάς, αιωρούμενοι των ιδεών τους, της χώρας, της ευρωπαϊκής ηπείρου που για μια φορά ακόμη βρίσκεται σε γεωγραφική μετάβαση. Ήχοι, καπνοί, μυρωδιές, αντικείμενα, σώματα εμπλέκονται σε έναν ενιαίο χώρο που άλλοτε θυμίζει συμπαντική μικρογραφία και άλλοτε μικροσκοπική μακρογραφία.

Η πόλη ανασκάβεται, ταμπέλες αποκαθηλώνονται, μπάζα από το προηγούμενο καθεστώς, σπασμένα αγάλματα, το κενό που αφήνει το πρώην μνημείο του Στάλιν, κενά ιστορικής μνήμης. Γραμμές του τραμ, καλωδιώσεις, διανύσματα, σπειροειδείς κατασκευές, ιστοί, κώδικες, ελλειπτικές τροχιές και ανερμήνευτα ίχνη. Ένα λεπτομερειακά καταγεγραμμένο οδοιπορικό στην Πράγα και από εκεί στο Άμστερνταμ, στα ίχνη των κλεμμένων αντιγράφων. Περιγραφές τοπίων που ξεκινάνε ως πίνακες του Μπρούγκελ για να μεταλλαχτούν σε επαναλαμβανόμενα μοτίβα του Έσερ. Ο Νικ θα είναι ο επόμενος αιωρούμενος, σε ένα μπαλκόνι του Άμστερνταμ, που θα καταλήξει στη γη γρηγορότερα από τον αστροναύτη, ενώ η Έλενα αποκρυπτογραφεί τις παράξενες λέξεις που αναγράφονταν με ελληνικά γράμματα στο κάτω μέρος της αινιγματικής αγιογραφίας.

Λογοτεχνία χορταστική, ασυνήθιστη, που δραπετεύει εκεί που την περιμένεις, κι ενώ σε σαγηνεύει, αρνείται να την προσεταιριστείς Μην φανταστείτε όμως ένα ακατανόητο και άναρχο υλικό. Αντιθέτως οι χαλαρές διασυνδέσεις μεταξύ των ανθρώπων και της πλοκής προσδίδουν συνοχή σε ένα κείμενο που αποφεύγει να καταταχθεί σε κάποιο λογοτεχνικό είδος. Αφηγηματικό υλικό, ευκρινώς διατυπωμένο, που διαπραγματεύεται την γραφή ως εικαστικό δρώμενο, ως λογοτεχνικό συμβάν. Νομίζεις ότι παρακολουθείς αποσπασματικές σελίδες μεταγραμμένες από video installation ή λογοτεχνικές σκηνές μεταφερμένες σε εικαστικό περιβάλλον. Καιρός ήταν η λογοτεχνία να ξεφύγει από την προσμέτρηση των λέξεων. Να ξαναγίνει παιγνιώδης, αναπαραστατική, υπαινικτική. Όπως δηλώνει ο συγγραφέας στο μανιφέστο της International Necronautical Society, μιας πρωτοποριακής καλλιτεχνικής ομάδας, της οποίας είναι γενικός γραμματέας, «η ύπαρξη είναι μια έλλειψη, μια απουσία, ένα ακατανόητα τεράστιο κενό…».

Αυτό το κενό επιζητά να συμπληρώσει η λογοτεχνία-τουλάχιστον η δική του- επικαλύπτοντας ρωγμές και χάσματα. Η «πειραγμένη» λογοτεχνία του, σπουδαγμένου στην Οξφόρδη, Τομ ΜακΚάρθυ είναι μια εναργής πρόταση που αφήνει ένα συναίσθημα ευφορίας αλλά και ένα αίσθημα μετεωρισμού. Γιατί όσο αρκούμαστε στον ηδύποτο ρεαλισμό, ξεχνάμε ότι κι εμείς, όπως οι ήρωες του μυθιστορήματος, είμαστε αιωρούμενοι, άνθρωποι στο διάστημα, και κανείς δεν μπορεί να μας το εξηγήσει αυτό-εννοείται- με τις παλιές καλές ιστορίες.




ΝΕΑ, βιβλιοδρόμιο, Σαββατο 7 Φεβρουαρίου 2009