Ο Γιώργος Περαντωνάκης γράφει για το Ελσίνκι στην Bookpess

  Διπλές ταυτότητες ως μορφές απόκρυψης

Bookpress 31/10/2024

Το τελευταίο αυτό μυθιστόρημα του Θεόδωρου Γρηγοριάδη ανήκει καταρχάς στη «λογοτεχνία της μετανάστευσης», η οποία αθροίζει ήδη και συνεχίσει να αθροίζει πολλά δείγματα, αφού η Ελλάδα, πέρα από χώρα εκροών, είναι πλέον και τόπος υποδοχής αλλοδαπών ή ενδιάμεση βαθμίδα για τις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την έλευση των Αλβανών και των Βορειοηπειρωτών τη δεκαετία του 1990 μέχρι τη μαζική είσοδο Μεσανατολιτών και Αφρικανών προσφύγων και μεταναστών, η Ελλάδα ζυμώνεται τις τελευταίες δεκαετίες με τις παγκοσμιοποιημένες εξελίξεις, γίνεται πιο πολυπολιτισμική αλλά και ρατσιστική, πιστεύει στον ξένιο Δία αλλά και στον βάρβαρο Άρη.

Το Ελσίνκι στηρίζεται σε έναν προγραμματικά στημένο τρίποδα. Από τη μία το ιρακινό Κουρδιστάν, από όπου ξεκινά ο Αβίρ, από την άλλη η Φινλανδία, όπου αυτός φτάνει το 2009 και προσπαθεί να πάρει νόμιμα έγγραφα παραμονής, αφού πρώτα έχει περάσει για εννιά περίπου χρόνια από το τρίτο πόδι του τρίποδα, την Ελλάδα. Ανάμεσα, λοιπόν, στη γενέτειρα χώρα και τον τελικό προορισμό, υπάρχει η ενδιάμεση γη, η Αθήνα, όπου ο πρωταγωνιστής έμενε στο σπίτι του Αντώνη, που είναι (θεατρικός) συγγραφέας –το alter ego του Θεόδωρου Γρηγοριάδη–, με τον οποίο έγιναν φίλοι και επικοινωνούν ακόμα μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων και βιντεοκλήσεων. Αυτά τα τρία πόδια του βιβλίου τοποθετούνται χρονικά σε δύο επίπεδα: από τη μια στο 2009 και εξής, όταν ο Αβίρ πρωτοφτάνει στη Φινλανδία κι επιχειρεί να βρει τρόπους, προκειμένου να αποκτήσει δικαιώματα στη χώρα, κι από την άλλη στο 2018 και εξής, όταν τελικά έχει φέρει στο Ελσίνκι τη νυν γυναίκα του Εβίν και τα δυο παιδιά τους, ενώ ο Έλληνας φίλος του τον επισκέπτεται για να τον ξαναδεί μετά από πολλά χρόνια.

Γεωγραφικό και πολιτισμικό τρίγωνο

Το έργο του Θεόδωρου Γρηγοριάδη κινείται στο ίδιο μήκος κύματος με Το εξιλαστήριο θαύμα (2022) της Έλενας Μαρούτσου, καθώς κι εκεί μια Ελληνίδα φιλοξενεί έναν νεαρό μετανάστη στο οικογενειακό της περιβάλλον. Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης, όμως, το οδηγεί αλλού. Στήνοντας το τρίγωνο με τις τρεις κορυφές του, προσπαθεί να αναδείξει τις διαφορές ανάμεσα στον επικίνδυνο και φτωχό γενέθλιο τόπο, που ανάγκασε τον Αβίρ να φύγει, τη μεσολαβούσα Ελλάδα, φιλόξενη μαζί και ανοργάνωτη, και την τελική ξενίστρια Φινλανδία, οργανωμένη αλλά παγερή, κλιματικά και γραφειοκρατικά, στην οποία δεν λείπουν οι εγκληματικές πράξεις. «Πώς είναι δυνατόν να είναι ίδιοι οι άνθρωποι με τέτοιες θερμοκρασίες;», αναρωτιέται ο πρωταγωνιστής, που έζησε και στα τρία μέρη. Το κοινό πιάτο μεταξύ των μελών της οικογένειας στο Ιράκ και οι ηλιόλουστες παρέες στην Ελλάδα ισοδυναμούν με χαρά, ενώ το κρύο Ελσίνκι συμβολίζει την αποξένωση και τη μουντή διάθεση.

Τα δύο πρόσωπα της Ευρώπης λοιπόν. Το Ελσίνκι που τελικά προτιμά ο Κούρδος είναι ο χώρος της οργανωμένης υποδοχής, με κανόνες κι επιδόματα, με ευνοϊκές συνθήκες για δουλειά και δυνατότητες κανείς να ριζώσει. Η Αθήνα και ο συγγραφέας-αφηγητής είναι η φιλόξενη φωλιά, η οποία ωστόσο δεν μπορεί να προσφέρει σταθερές οικονομικές βάσεις, ειδικά όσο η κρίση αχνοφαίνεται στον ορίζοντα και τελικά έρχεται δρομαία.

Στα προηγούμενα έργα του έχουμε δει τον Θεόδωρο Γρηγοριάδη να κοιτάζει τη (Μέση) Ανατολή με τις εξωτικές, μυθικές της συνήθειες και τις μυστικιστικές της πλευρές. Τώρα, ο ρεαλισμός κυριαρχεί, εστιασμένος στη σύγχρονη καθημερινότητα χωρίς ωραιοποιήσεις ή διεκτραγωδήσεις, και η Ανατολή, το μακρινό δηλαδή κουρδικό Ιράκ, φαίνεται κάπου μακριά, ενώ η αφήγηση εστιάζεται στη Δύση, και μάλιστα στη βόρεια εκδοχή της. Η σύγκριση δεν είναι ισοδύναμη, αφού η φινλανδική κοινωνία και η νοοτροπία των κατοίκων της, ο τρόπος υποδοχής και εγκλιματισμού των ξένων κ.λπ. δεσπόζει.

Μετά τη μέση, ωστόσο, μια εγκάρσια λάμα συνδέει τις δύο πλευρές του τρίποδα, τον Έλληνα και τον Κούρδο, μια σχετικά ξαφνική εμβολή, που μετατρέπει την ομοκοινωνικότητα σε ομοφυλοφιλία. Η στενή σχέση των δύο ανδρών δεν είχε (εντέλει) μείνει μόνο σε επίπεδα φιλίας, αλλά είχε προχωρήσει στη σωματική και ψυχική έλξη. Το νοιάξιμο, η συντροφικότητα, η αγάπη μπαίνουν πάνω στον παρονομαστή τής γκέι προσέγγισης και αποκτούν διαφορετικό χρώμα. Η αλήθεια είναι ότι αυτός ο έρωτας, που εξασθένησε τόσο λόγω απόστασης όσο και λόγω του γάμου του Αβίρ με προξενιό, οδηγεί το μυθιστόρημα από τη μετανάστευση και τις δυσκολίες της νέας ζωής στον αποχωρισμό και την απώλεια. Προσωπικά θεωρώ ότι το πρώτο μισό σε σχέση με την αρχή του δεύτερου μέρους κινείται σε άλλη ρότα και σχετικά βεβιασμένα βγαίνουν στο προσκήνιο οι νέες οδηγίες πλεύσης.

Οι δύο άξονες που τέμνονται μεταξύ τους εγκάρσια, αυτός της μετανάστευσης κι αυτός της ανομολόγητης σχέσης, αναδεικνύουν ζητήματα ταυτότητας, η οποία αναγκάζεται να κρύβεται. Ο Αβίρ δεν αποκαλύπτει στις φινλανδικές αρχές ότι είναι Κούρδος, ούτε ότι έχει και ιρακινό διαβατήριο, ώστε να μπορεί με αυτό να επισκέπτεται τους δικούς του, κι αντίστοιχα κρύβει από όλους –κι από τη γυναίκα του, όταν παντρεύεται– τη σχέση του με τον Αντώνη. Ο μετανάστης κι ο ομοφυλόφιλος δεν γίνονται αποδεκτοί, αν δεν δείξουν –επιφανειακή έστω– νομιμότητα, δεν αποκρύψουν την πραγματική τους ταυτότητα, δεν κινηθούν στο παρασκήνιο ελισσόμενοι ανάμεσα σε ποικίλα επίπεδα δράσης και συμπεριφοράς.

Το σκόπιμα απότομο τέλος, όπου χάνονται ίχνη και σχέσεις, δεν είναι κατανάγκην απαισιόδοξο. Είναι το μαύρο που πέφτει σαν τελειώσει νομοτελειακά μια φιλία, μια αγάπη, μια περιπλάνηση, χωρίς να είναι σίγουρο ότι θα οδηγήσει σε μια νέα ισορροπία.

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας, κριτικός βιβλίου και συγγραφέας. 

Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Πυθαγόρας» (εκδ. Καστανιώτη).

Against Autofiction: Two Paths for the Internet Novel

 

By Conor Truax

SPIKE 28 October 2024

Πολύ ενδιαφέρον άρθρο πάνω στο μυθιστόρημα στο διαδίκτυο, την αφήγηση, την αυτομυθοπλασία. 

https://spikeartmagazine.com/articles/essay-against-autofiction-two-paths-for-the-internet-novel

Απόσπασμα:

But what of the internet novel today? It’s tempting to read A Thousand Plateaus as anticipating the structure of the internet. (Wikipedia, with its rhizomatic hypertext, might be seen as a scale model of the internet as a whole.) However, it’s less clear how their formulation maps onto contemporary fiction, as was their intent, and, more broadly, why the culture writ-large has so inexorably linked autofiction and the internet novel.

Following Deleuze and Guattari, we might define the internet novel as a physical, rhizomatic text with two instantiations: the autofictional novel and the database novel. In the former, more common case, the author is interpreted, willingly or not, as its hermeneutic center; whereas the latter, less common case employs some combination of innovative structuring, excision, and appropriation that highlights (1) the factuality of elements that are presented as such; and/or (2) the order of its content. As a result, most database novels tend to be indeterminate. Olga Tokarczuk’s Flights (trans. 2018) is written in various, rhizomatic set pieces – with different protagonists spanning centuries and locales – that relate to each other by loose association, and can be read in any order. Conversely, autofiction’s scrollable, anesthetized prose tends to be linearly ordered, winking and nudging the reader’s attention to the authorial persona outside of the text, as is the case in Gabriel Smith’s Brat (2024), which is narrated as it is being written by one Gabriel Smith.

These classifications leave us with two clean brackets of categorization, but also two questions: Why has so much of recent literary fiction deferred to the autofictional camp? and why should we look beyond it?

Ο Γρηγόρης Τεχλεμετζής γράφει για το Ελσίνκι

Γράφει ο Γρηγόρης Τεχλεμετζής στο Περί ου

Ο Αβίρ, ένας Κούρδος μετανάστης κατατρεγμένος από τη μοίρα, αγωνίζεται να ορθοποδήσει στην Ευρώπη. Αρχικά έρχεται στην Ελλάδα στην εποχή της οικονομικής κρίσης, η οποία λειτουργεί ως ενδιάμεσος σταθμός, γιατί σε αυτή τα μεροκάματα είναι σπάνια και μικρά. Εκεί γνωρίζει τον Αντώνη, με τον οποίο αναπτύσσει ερωτική σχέση και ζει για ένα διάστημα στο σπίτι του, μέχρι να μεταναστεύσει στη Φινλανδία, όπου καταφέρνει τελικά να νομιμοποιηθεί και να αποκτήσει οικογένεια και παιδιά με μια συμπατριώτισσά του.

Ο Αντώνης από την άλλη είναι συγγραφέας ο οποίος με υψηλή ενσυναίσθηση αφουγκράζεται τις αγωνίες και τις ανασφάλειες του Αβίρ, διεισδύοντας στην ψυχολογία του και γράφοντας σε ύστερο χρόνο ένα μυθιστόρημα γι’ αυτόν.

Η αφήγηση μεταφέρεται χρονικά εκ περιτροπής στα πρώτα χρόνια του μετανάστη Αβίρ στη Φιλανδία το 2010, με τις αγωνίες του αν θα του εγκρίνουν την άδεια παραμονής στη χώρα, τα ημιπαράνομα κατά συνθήκη ψέματά του και τη ψυχολογική απομόνωση, και κατά δεύτερο λόγο στο 2018, όταν πια έχει μονιμοποιηθεί και έχει κάνει οικογένεια με τη συμπατριώτισσά του. Ταυτόχρονα παρατηρούμε ανάδρομες αφηγήσεις με περιστατικά από την παραμονή του στην Ελλάδα και τη σχέση του με τον Αντώνη. Έτσι η διήγηση γίνεται περίτεχνη και ευχάριστη καθώς αποφεύγεται η μονοτονία.

Παρουσιάζονται τα προβλήματα, τα άγχη προσαρμογής και οι καημοί του μετανάστη, που εκεί όπου πηγαίνει παραμένει για πάντα ένας ξένος, ενώ οι δικοί του αναγκάζονται υπό τις συνθήκες να απομακρυνθούν ψυχολογικά από αυτόν. Επιπλέον παρακολουθούμε την προσπάθεια, τόσο από εκείνον όσο και από τους ευρωπαίους φίλους του, να κατανοήσουν τα ξένα και διαφορετικά πράγματα που βιώνουν λόγω της συναναστροφής τους.

Συνάμα θίγεται ένα θέμα, που είναι για πολλούς στην εποχή μας ανομολόγητο ταμπού, η ερωτική ανασφάλεια ενός ομοφυλόφιλου απέναντι στη διεκδίκηση ενός αμφισεξουαλικού συντρόφου του. Το βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι αισθάνεται ότι δεν μπορεί να κρατήσει απόλυτα δικό του τον σύντροφό του, γιατί η φύση του δεύτερου είναι αμφιφυλική και οι επιλογές του είναι μοιρασμένες, σε αντίθεση με τη μουσουλμάνα σύζυγο του Αβίρ που διεκδικεί την αποκλειστικότητα. Ο Αντώνης αισθάνεται την παροδικότητα στη σχέση του με τον Αβίρ, όχι γιατί φταίει ο εραστής του, καθώς η επιλογή του υπαγορεύεται από «υπεράνω» δεδομένα και συνθήκες, κοινωνικές και της φυσιολογίας του. Σε κανένα σημείο του βιβλίου ο ομοδιηγητικός αφηγητής Αντώνης δεν τον κακίζει για την επιλογή του να παντρευτεί και να κάνει οικογένεια με μια γυναίκα, αλλά είναι ικανοποιημένος από αυτά που έζησε μαζί του. Αυτό το έμμεσα δηλωμένο ερωτικό τρίγωνο έχει μια υποβόσκουσα τραγικότητα, που ο αναγνώστης την αντιλαμβάνεται έμμεσα, καθώς ο συγγραφέας μάς τη δίνει τεχνηέντως. Σε αυτό το επίπεδο ανάγνωσης το βιβλίο είναι μια ερωτική ιστορία με κοινωνικές συνιστώσες. Στο γενικότερο σκεπτικό παρεισφρέουν και ηθογραφικά στοιχεία της ζωής των Ιρακινών μουσουλμάνων.

Την κουβάλησε ο Αβίρ μαζί με τα δυο παιδιά, κρατούσαν από ένα στην αγκαλιά τους. Δεν ξέρει αν το ήθελε. Τον ακολούθησε γιατί ήθελε αυτόν. Γιατί ήταν ο άντρας της και γιατί δεν είχε κανένα δικαίωμα ως παντρεμένη –αλλά ούτε και ως κόρη της δικής της οικογένειας- να έχει άποψη. Παράπονο βέβαια δεν έχει. Εκείνος από την πρώτη στιγμή τής είχε εξηγήσει τα πάντα. Με σεβασμό. Σ’ αυτό δεν υπήρχε καλύτερος απ’ όσους ήξερε στα μέρη της, που φώναζαν ή χτυπούσαν τη γυναίκα τους ή τις γυναίκες τους –φαντάσου να τον μοιραζόταν με άλλεςˑ το αποδεχόταν αυτό ο νόμος. Άραγε την αγαπά ο Αβίρ; Μακάρι.

(σ.41)

Και αναρωτιέσαι, είναι καλύτερο να είσαι κατατρεγμένος μετανάστης από μια χώρα σαν το Ιράκ ή ανικανοποίητος και ψυχοπαθής από μια σκανδιναβική χώρα, όπως η εικονική σύζυγος του Αβίρ, η Έρζα, που την παντρεύεται για να μπορέσει να πάρει την υπηκοότητα στην ξένη χώρα; Αυτό είναι ένα από τα συγκριτικά ερωτήματα που γεννά το βιβλίο.

Πλούσιο μυθιστόρημα, ουσιώδες, έχει να πει πολλά τα οποία είναι αρμονικά δεμένα σε μια ιστορία. Θεωρώ ότι είναι από τα καλύτερα του Γρηγοριάδη. Οι ομοφυλοφιλικές τάσεις του ήρωά του εκφράζονται πιο ελεύθερα και όχι υπαινικτικά, όπως άλλες αντίστοιχες σε προηγούμενα βιβλία του, ίσως επειδή η κοινωνία μας είναι πια πιο ώριμη σε αυτά τα θέματα. Τα βιβλία είναι «παιδιά» της εποχής τους και αυτήν εκφράζουν. Έτσι οι χαρακτήρες και οι καταστάσεις είναι παρμένα από την πραγματικότητα της Ελλάδας της πρόσφατης κρίσης και μοιάζουν απόλυτα αληθινά, εκφράζοντας την ψυχολογία των ανθρώπων της αντίστοιχης περιόδου, δημιουργώντας μια πετυχημένη αποτύπωση της εποχής.

Από πλευράς τεχνικής, ο συγγραφέας προτιμάει τα μικρά κεφάλαια, χωρίς να επεκτείνει παρατεταμένα την αφήγηση συγκεκριμένων συμβάντων, αλλά δίνοντάς μας «αποσπάσματα» της ζωής τους, δημιουργώντας ένα ψηφιδωτό και φτιάχνοντας έναν ιστό που αναπτύσσεται έχοντας συνοχή.

Συνοψίζοντας, η μετανάστευση και ο ομοφυλοφιλικός έρωτας είναι οι κεντρικοί άξονες του βιβλίου.

 

Γρηγόρης Τεχλεμετζής 24/08/2024

"Ο παλαιστής και ο δερβίσης" γράφει ο Θανάσης Μουτσόπουλος

«Ο παλαιστής και ο δερβίσης» του Θ. Γρηγοριάδη – Περίπατος στην Ιστορία και στον Πολιτισμό της Θράκης

Γράφει ο Θανάσης Μουτσόπουλος 

Με την πεζογραφία και την ποίηση του Θεόδωρου Γρηγοριάδη – του Θοδωρή όπως παλαιόθεν τον αποκαλώ – έχω ασχοληθεί σε αρκετά κείμενα, και επειδή θαυμάζω τον λόγο του και μέσα στα πλαίσια προβολής της λογοτεχνίας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Για ένα παλιότερο μυθιστόρημά του «Ο παλαιστής και ο δερβίσης» (2010, εκδ. Πατάκης) σε κείμενο του 2021 είχα μια απλή παρουσίαση, γιατί είχα στο μυαλό μου να συσχετίσω το συναρπαστικό και πρωτοποριακό τούτο λογοτέχνημα με θέματα ιστορίας και πολιτισμού της Θράκης. Αυτό θα επιχειρήσω στο παρόν κείμενό μου, βάζοντας στο κέντρο προσέγγισης τον Δερβίση.

Στην κοινή γλώσσα, συχνά ακούω εδώ στην Ξάνθη τη λέξη δερβίσης, συχνότερα ντερβίσης και ντερβισόπαιδο, με τη σημασία του λεβέντη ή του μάγκα, με καλή σημασία. Ψάχνοντας το λεξικό βρίσκεις ότι δερβίσης είναι ο επαίτης, ή ο μουσουλμάνος μοναχός που μπορεί να ζει σε τεκέδες.

Στην Ξάνθη, στα παιδικά μου χρόνια πηγαίναμε εκδρομή στον Τεκέ (σήμερα το χωριό Εύμοιρο), όπου είχε ένα μικρό κατασκεύασμα – δε θυμάμαι ακριβώς, τώρα πάντως δεν υπάρχει. Στη Θράκη υπάρχουν και άλλοι τεκέδες.

Ο Μάρκος Βαμβακάρης σε ένα τραγούδι του μας λέγει:

Ντερβίση μου, να ‘ρχόσουνα μια ώρα στο τσαρδί μας

να ‘βρισκες τους φίλους μας που είν’ όλοι δικοί μας.

Από παλιά θυμάμαι ένα θαυμάσιο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, που είναι επίκαιρο – λόγω και των Ολυμπιακών Αγώνων  –  με τον τίτλο «Ο Ξεπεσμένος Δερβίσης». Δημοσιεύθηκε τον Γενάρη του 1896, λίγους μήνες πριν τους πρώτους Ολυμπιακούς που αναβίωναν στην Αθήνα. Ένα απόσπασμα που περιγράφει τον ήρωά του:

«Εἶχεν ἀναφανῆ. Πότε; Πρὸ ἡμερῶν, πρὸ ἑβδομάδων. Πόθεν; Ἀπὸ τὴν Ρούμελην, ἀπὸ τὴν Ἀνατολήν, ἀπὸ τὴν Σταμπούλ. Πῶς; Ἐκ ποίας ἀφορμῆς; Ποῖος;

Ἦτον Δερβίσης; Ἦτον βεκτασής, χόντζας, ἰμάμης; Ἦτον οὐλεμάς, διαβασμένος; Ὑψηλός, μελαψός, συμπαθής, γλυκύς, ἄγριος. Μὲ τὸ σαρίκι του, μὲ τὸν τσουμπέν του, μὲ τὸν δουλαμάν του.

Ἦτο εἰς εὔνοιαν, εἰς δυσμένειαν; Εἶχεν ἀκμάσει, εἶχεν ἐκπέσει, εἶχεν ἐξορισθῇ; Μποὺ ντουνιὰ τσὰρκ φιλέκ. Αὐτὸς ὁ κόσμος εἶναι σφαῖρα καὶ γυρίζει».

Όπως διαπιστώθηκε από τους μελετητές του Παπαδιαμάντη, ο συγγραφέας απαντώντας στο σλόγκαν της εποχής (τέλη 19ου αιώνα) “πατρίς, θρησκεία, οικογένεια” παρουσιάζει έναν άστεγο, ξένο τουρκόφωνο μουσουλμάνο χωρίς οικογένεια» [σε άλλο κείμενο θα μιλήσουμε περισσότερο για το θαυμαστό αυτό διήγημα].

Σε πρόσφατα δημοσιεύματα στον τύπο διάβασα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία.

Στην εφημερίδα «Εμπρός» (11 / 11 / 23) ο Βασίλης Λωλίδης αναφέρει ότι τον Νοέμβριο του 2023 διοργανώθηκε διεθνές συμπόσιο στην Καβάλα με θέμα: «Μπεκτασήδες και Αλεβίτες στα Βαλκάνια και την Ανατολία: κοσμοθεωρίες και πρακτικές μέσα από εποχές και χώρους».

Πήραν μέρος επιστήμονες από την Ελλάδα, την Τουρκία, την Γερμανία, την Αυστρία, την Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία.

Ο ερευνητής, δημοσιογράφος και συγγραφέας Βαγγέλης Αρεταίος μιλώντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ είπε ότι «Οι Αλεβίτες – Μπεκτασήδες αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας της Θράκης και με ιστορική διάσταση, καθώς βρίσκονται στην περιοχή από τον 14ο αιώνα […] αλλά και από ανθρωπολογικής και θρησκειολογικής άποψης η κοινότητα αυτή είναι σημαντική γιατί οι άνθρωποί της διατηρούν παραδόσεις που σε πολλά μέρη τείνουν να χαθούν». Οι 3.500 περίπου Αλεβίτες – Μπεκτασήδες μουσουλμάνοι της Θράκης ζουν σήμερα στην ευρύτερη περιοχή της ορεινής Ρούσας, του δήμου Σουφλίου και κατανέμονται σε δέκα μεγάλα χωριά.

Ανάλογα στοιχεία διαβάζουμε και σε ρεπορτάζ του Νικόλα Ζηγράνου (ΕφΣυν, Νησίδες, 2-3 Νοεμβρίου 2023) ύστερα από επίσκεψη στην περιοχή Ρούσας [σε άλλο κείμενο θα αναφερθούμε αναλυτικά στα παραπάνω δημοσιεύματα].

Στη συνέχεια θα ασχοληθούμε με το έργο του Θεόδωρου Γρηγοριάδη «Ο παλαιστής και ο δερβίσης», ξεκινώντας από ένα σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμα.

Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης γεννήθηκε στο Παλαιοχώρι Παγγαίου Καβάλας το 1956. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία στο Πανεπιστήµιο της Θεσσαλονίκης και δίδαξε αγγλικά στη δηµόσια εκπαίδευση. Έχει γράψει δώδεκα µυθιστορήµατα, τέσσερις συλλογές διηγηµάτων, µία νουβέλα, ένα αφήγηµα και έναν σκηνικό µονόλογο. Η Ζωή Μεθόρια τιµήθηκε µε το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήµατος 2016. Το Τραγούδι του πατέρα βραβεύτηκε το 2019 µε το Βραβείο «Νίκος Θέµελης» του λογοτεχνικού περιοδικού Ο αναγνώστης και η Νοσταλγία της απώλειας µε το Βραβείο Διηγήµατος του ίδιου περιοδικού το 2023. Το µυθιστόρηµα Αλούζα, χίλιοι και ένας εραστές µεταφράστηκε στα αραβικά (2017), η συλλογή διηγηµάτων Γιατί πρόδωσα την πατρίδα µου στα δανέζικα (2021) και η συλλογή διηγηµάτων Η νοσταλγία της απώλειας στα γαλλικά (2024). Είναι µέλος της Εταιρείας Συγγραφέων. Πρόσφατο μυθιστόρημά του το Ελσίνκι, από τις εκδόσεις Πατάκη όπως όλα τα έργα του.

Στην παρουσίαση του μυθιστορήματος  διαβάζουμε:

«Καυτό καλοκαίρι. Σε ένα πανηγύρι, σε ένα χωριό της Μακεδονίας, η Μιρέλα, νεαρή Αθηναία φωτογράφος, ενώ βρίσκεται σε αποστολή ενός ταξιδιωτικού περιοδικού, συναντάει τον Τούρκο παλαιστή της ελληνορωμαϊκής πάλης Τζεμάλ, που παλεύει στα θρησκευτικά πανηγύρια με Έλληνες και Bαλκάνιους παλαιστές.

Η σχέση τους θα συνεχιστεί δυνατά, με αλλεπάλληλα ταξίδια από τη μια χώρα στην άλλη, μόνον που ο Τζεμάλ, ποθητός και απελευθερωμένος χαρακτήρας, έχει μπει στο στόχαστρο και άλλων (και όχι πάντα χωρίς τη θέλησή του) πυροδοτώντας απρόβλεπτες επιθυμίες και εξελίξεις. Κάπως έτσι, μια ολόκληρη παρέα εμπλέκεται σε ένα ερωτικό γαϊτανάκι που συμπεριλαμβάνει μια εκκεντρική Βορειοελλαδίτισσα δημοσιογράφο, ένα συγγραφέα που προσπαθεί να γίνει δερβίσης, έναν καθηγητή οθωμανικής ιστορίας.

Μέσα από τα λόγια και τις πράξεις τους χτίζεται το πορτρέτο του – άλλοτε πονηρού και άλλοτε καλοπροαίρετου – Τούρκου. Ποια όμως θα διεκδικήσει τελικά τον αήττητο παλαιστή στην ερωτική παλαίστρα; Ποιες θα είναι οι συνέπειες στους υπόλοιπους της παρέας, που ζούνε και εμπνέονται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που δημιουργεί η παρουσία του παλαιστή;

Ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στα πρώτα χρόνια του αιώνα μας, από το 2001 μέχρι το 2008, και σε διαφορετικές πόλεις: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Ξάνθη, Αδριανούπολη, Κωνσταντινούπολη».

Στα περίπου δεκαπέντε χρόνια από την έκδοση του μυθιστορήματος πολλοί καταπιάστηκαν από πολλές πλευρές με τα πρόσωπα και τη συμπεριφορά τους. Τρεις προσεγγίσεις θα παρουσιάσω στη συνέχεια.

Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών – με την οποία συνεργαζόταν ο Γρηγοριάδης οργανώνοντας λογοτεχνικά σεμινάρια –  σε ένα εκτεταμένο κείμενο παρατηρεί (επιλέγω):

«Ήδη από τον τίτλο του βιβλίου, έχουμε την αρχική θέση του συγγραφέα του: «Ο παλαιστής και ο δερβίσης», δύο πρόσωπα που, κυρίως, βασίζονται στο σώμα· στο σώμα που αγκαλιάζει, που παλεύει, που προσπαθεί, αναφορικά με το δεύτερο σκέλος, να ενωθεί με μιαν άνωθεν ψυχή. Ο Γρηγοριάδης είναι γνωστός και πετυχημένος υπηρέτης της «γραφής του σώματος» – αλλού, και της «ενσώματης γραφής». Σε όλα του τα βιβλία, οι σωματικές κινήσεις και οι επαφές, οι αντιδράσεις του ανθρώπινου οργανισμού, κατακλύζουν και αναστατώνουν την αφήγηση, τον αναγνώστη και, βέβαια, το σύνολο του βιβλίου […] Στο βιβλίο αυτό παρελαύνουν πολλοί και διάφοροι ήρωες, ο καθένας βάζοντας ένα λιθαράκι στην ιστορία, που θέλει της παραθρησκευτικές σέχτες υπογείως να θέτουν σε κίνδυνο τον πανεπιστημιακό καθηγητή – τον δερβίση που έψαξε να ενωθεί, άπαξ και διά παντός μ έναν θεό, δικό του κατασκεύασμα».

Ο Χρήστος Παρίδης (Lifo) αναφέρεται στους ήρωες του έργου:

«Ο καθηγητής Ιστορίας, που μέσα από αυτόν εξιδανικεύει την αγάπη του για τον οριενταλισμό και επαληθεύει την ενστικτώδη του εμμονή για την Ανατολή των προγόνων του […] Κι ο φέρελπις συγγραφέας Διονύσης, της σύγχρονος δερβίσης που αποφασίζει να της μπλέξει όλους μαζί στην πρώτη του λογοτεχνική απόπειρα, ένα σύγχρονο μυθιστόρημα που ξεκινάει από τα λαϊκά πανηγύρια της Μακεδονίας, όπου πεχλιβάνηδες αλειμμένοι με λάδια παλεύουν μεταξύ της, φτάνει της τεκέδες της Αδριανούπολης και καταλήγει στην άχρωμη κι αντιερωτική Αθήνα. Και καθώς ξετυλίγει την ιστορία του, σκοντάφτει στον σουφισμό, σε μυστικά περάσματα, σε μητρομανείς κυρίες και σε υποθέσεις κατασκοπείας.

Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης, με το νέο του αυτό μυθιστόρημα επιστρέφει για μια ακόμα φορά στο αγαπημένο του και λατρεμένο πεδίο δράσης, την βόρεια Ελλάδα, η οποία αδυνατεί ακόμα και σήμερα να αποβάλει τελείως τα οθωμανικά της κατάλοιπα: οι άνθρωποι εξακολουθούν να νιώθουν μακρινοί συγγενείς με της γείτονες της απέναντι πλευράς, δυνάμει ερωτεύονται διαπολιτισμικά, γλεντούν διαβαλκανικά, δαιμονίζονται διαχρονικά».

Στην ATHENS  VOICE διαβάζουμε: «Η στερεοτυπική (ίσως, στο μυαλό κάποιων αναγνωστών) έχθρα των δύο λαών αποβάλλεται μαζί με τα ρούχα των εραστών που πέφτουν πριν το σεξ στο πάτωμα. Τι μένει, τελικά; Η επιθυμία να ενωθεί η απολλώνια με τη διονυσιακή πλευρά, χωρίς σύνορα, ερωτικές και φυλετικές ταυτότητες. Όλα αυτά σε ρεαλιστικό φόντο χωρίς ίχνος οριενταλισμού».

Πριν δώσουμε τον λόγο στον ίδιο τον Θοδωρή, θα παρουσιάσουμε κάποιες πληροφορίες από δύο επιστήμονες που κατάγονται από την Ίμβρο, σχετικούς με τα θέματα που συζητά ο συγγραφέας στο μυθιστόρημά του.

Ο πρώτος είναι ο  Ευστράτιος Ζεγκίνης,  (1938  – 2020) διδάκτορας Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, διδακτορικό του είναι το βιβλίο «Ο μπεκτασισμός στη Δ. Θράκη, Συμβολή στην Ιστορία της διαδόσεως του Μουσουλμανισμού στον Ελλαδικό χώρο», εκδ. Ινστιτούτου Βαλκανικών Σπουδών,  Θεσ/νίκη, 1988. Διαβάζουμε για το περιεχόμενο του βιβλίου:

« Έχοντας ως κύρια επιδίωξη να συμβάλουμε στην κάλυψη των κενών που παρουσιάζονται στην επιστημονική έρευνα, σχετικά με τη διάδοση του μουσουλμανισμού στον Ελλαδικό χώρο, επιχειρούμε στη μελέτη μας αυτή τη διερεύνηση του ρόλου που διαδραμάτισε ο Μπεκτασισμός ως ιδεολογία και ως οργανωμένο τάγμα στην προσπάθεια των Οθωμανών Τούρκων για την κατάκτηση της Θράκης και τη δραστηριοποίηση του μουσουλμανισμού στο χώρο αυτό. (…) Ύστερα από επίμονες προσπάθειες κατορθώσαμε να επωφεληθούμε από τις πηγές που έχουν εκδοθεί και, σε ορισμένες περιπτώσεις, και από τις ανέκδοτες τουρκικές αρχειακές πηγές, καθώς επίσης και από την τουρκική και τη διεθνή βιβλιογραφία, η οποία αναφέρεται στη δομή και την οργάνωση του μπεκτασικού τάγματος. Ταυτόχρονα συγκεντρώσαμε, μελετήσαμε και αξιολογήσαμε τα μπεκτασικά μνημειακά υπολείμματα, τα οποία βρίσκονται στα διάφορα σημεία της Δ. Θράκης και παρακολουθήσαμε από πολύ κοντά τις λατρευτικές εκδηλώσεις και πολλά άλλα έθιμα, τα οποία συνυφαίνουν τη μυστηριακή ζωή των Μπεκτασήδων».

Στα Συμπεράσματα του τόμου ο Ζεγκίνης σημειώνει: «Οι Μπεκτασήδες χρησιμοποιήθηκαν στους πολέμους για την κατάκτηση της Θράκης και τον προσηλυτισμό σημαντικού αριθμού χριστιανών και ιδιαίτερα οπαδών των διαφόρων χριστιανικών αιρέσεων της περιοχής αυτής, για όσο χρόνο εξυπηρετούσαν την κατακτητική και αφομοιωτική πολιτική των σουλτάνων» (σελ. 245).

Πολύ ενδιαφέροντα είναι τα αναφερόμενα σε πολλά σημεία του έργου για τους δερβίσηδες και το λειτούργημά τους.

Δεύτερος επιστήμονας είναι ο Γεώργιος Βογιατζής που γεννήθηκε το 1961 στην Ίμβρο και είναι διδάκτορας του πανεπιστημίου Βιέννη στη Βυζαντινολογία και Οθωμανολογία. Από το 1987 ζει στην Ξάνθη. Τα βιβλία του είναι σχετικά με το θέμα μας. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στην παρουσία των Οθωμανών στον Θρακικό χώρο. Εργασίες του δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά Ελληνικά, Θρακικά Χρονικά, Balkan Studies, Βαλκανικά Σύμμεικτα κ.ά. Το 1988 από τις εκδόσεις Ηρόδοτος κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Η πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη – Άμεσες δημογραφικές συνέπειες» (490 σελίδες) και το 2007 από τις εκδόσεις Σπανίδη το βιβλίο του «Από το Ματζικέρτ στη Βιέννη – Αναγνώσεις της Ιστορίας των Τούρκων από το 1071 έως το 1529» (509 σελίδες).

Στο βιβλίο για την ‘Πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη’, ο συγγραφέας παρουσιάζει όσα συνέβησαν στη Θράκη από τα μέσα του 14ου έως τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, τις «ποσοτικές και ποιοτικές αλλαγές που αφορούσαν την ιστορική γεωγραφία και τη δημογραφική εικόνα του χώρου, τη θρησκευτική φυσιογνωμία των κατοίκων και την κοινωνία των νέων κυριάρχων».

Για τους δερβίσηδες υπάρχει λεπτομερής αναφορά στις σελίδες 208 – 215. Μια χαρακτηριστική παράγραφος:

«Η δραστηριότητα των δερβίσηδων πήγαζε από τον ιδιότυπο ιεραποστολικό τους ζήλο και στηριζόταν στην ικανότητά τους να προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες ταυτόχρονα σε πολλούς τομείς: κυρίως στην κατάκτηση και τον εποικισμό, αλλά και στη μετάβαση των νομάδων στη μόνιμη εγκατάσταση και την εξοικείωση των εντοπίων κατοίκων με την ισλαμική πίστη.  Ειδικά σ’ αυτόν τον τομέα οι δερβίσηδες πέτυχαν το στόχο τους με την καλλιέργεια του θρησκευτικού συγκρητισμού και με την εκδήλωση μιας εξαιρετικά πιο φιλικής συμπεριφοράς  προς τους χριστιανικούς πληθυσμούς των κατακτημένων περιοχών απ’ ό,τι η κεντρική εξουσία και το επίσημο “ορθόδοξο” Ισλάμ» (σελ. 213).

Ο Γ. Βογιατζής στην εργασία του «Η Θράκη από το 14ο έως τον 16ο αιώνα – Οι Οθωμανοί διαδέχονται το Βυζάντιο» (που ανήκει στον Φάκελο: Τοπική Ιστορία Ξάνθης, που οργανώθηκε με πρωτοβουλία του Συλλόγου Ποντίων ν. Ξάνθης, 1999) αναφέρει:

«Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην κατάκτηση και τον εποικισμό της Θράκης από τους Οθωμανούς διαδραμάτισαν τα τάγματα των δερβίσηδων, δηλαδή οι αδελφότητες των μουσουλμάνων μοναχών, και από αυτούς ιδίως το τάγμα των Μπεκτασήδων» (σελ. 9).

[Σε άλλα άρθρα μου θα ασχοληθώ με την παρουσία και γενικότερη προσφορά των Ευ. Ζεγκίνη και Γ. Βογιατζή].

Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης σε πολλά σημεία του μυθιστορήματος «Ο παλαιστής και ο δερβίσης» αναφέρεται σε θέματα που άπτονται της ιστορίας και του πολιτισμού της Θράκης και του ευρύτερου χώρου. Επιλέξαμε τρία αποσπάσματα που δείχνουν τον “πλούσιο” κόσμο του βιβλίου.

1.

«Στον γυρισμό ο Χρήστος τον ξαναρώτησε αν η πάλη είχε καμιά σχέση με δερβίσηδες και σούφι και τέτοια δρώμενα. Ο Τζεμάλ είχε ετερόκλητες πληροφορίες. Όμως οι παλιότεροι παλαιστές καταλάβαιναν απ’ αυτά. Η μουσική, για παράδειγμα, που παίζεται στη διάρκεια της πάλης είναι από μόνη της τελετουργική, τους φορτίζει. Οι παλαιστές καθηλώνουν το σώμα, οι δερβίσηδες το αποχωρίζονται. Εκείνος ήθελε να πατάει γερά στη γη.

“Μου είπε ότι δεν θα πάει στα πανηγύρια της Ροδόπης. Ότι εκεί παίζονται πολιτικά παιχνίδια, προτιμάει τα ελληνικά πανηγύρια”» (σελ. 236).

2.

« “Τον Αύγουστο πάντως διεξάγεται το μεγαλύτερο θέαμα πάλης στα βουνά της Ροδόπης. Τρεις μέρες με κουρμπάνι και παλαίστρες”.

“Παλεύουν μόνο μουσουλμάνοι σε αυτά;”

“Έλληνες και Βούλγαροι Πομάκοι, αλλά και άλλοι. Αλεβίτες μουσουλμάνοι, έχει σημασία αυτό, γιατί Τούρκοι είναι. Όμως το πάνε για πολύ τουριστικό θέαμα και τουρκικό καπέλωμα. Αφήστε το, τεράστια συζήτηση σε ποιον ανήκουν τα πανηγύρια. Μην μας χαλάσουν κι αυτά οι γείτονες…” είπε, χωρίς ωστόσο να αλλάξει χροιά στη φωνή του» (σελ. 52).

3.

«Υπάρχει μια παράδοση που ξεκινάει από τη Θεσσαλονίκη και φτάνει στις γειτονικές βαλκανικές χώρες. Οι σούφι και οι δερβίσηδες έχουν ρίζες όχι μόνο στον μουσουλμανισμό αλλά και στα αρχαία θρακικά δρώμενα, τουλάχιστον στα βόρεια μέρη μας» (σελ. 77).

Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης ανήκει στη νέα γενιά των λογοτεχνών μας. Σε πρόσφατη συνέντευξή του στον Ηρακλή Μίγδο δήλωσε:

«Οι χαρακτήρες μου είναι όσοι ακούμπησαν στη ζωή μου. Ξεκινάω από την πραγματικότητα και την διευρύνω. Συνήθως περιγράφω ανθρώπους που είναι κοντά μας αλλά τους προσπερνάμε».

Νομίζω τα λέει  όλα…

Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, Ξάνθη 14/08/24

Todd May's 6 favorite books that offer philosophical insight

Todd May's 6 favorite books that offer philosophical insight

By The Week US|Aug. 13th, 2024

 Philosopher Todd May was an adviser for NBC's acclaimed sitcom "The Good Place" and is the author of 18 books of philosophy. His latest, "Should We Go Extinct?," explores whether Earth would be better off without human beings. 

'Memoirs of Hadrian' by Marguerite Yourcenar (1951)

The greatest novel most people have never heard of. The Roman emperor Hadrian dictates a letter to his successor, Marcus Aurelius, detailing what he has learned in life. Every line is a bit of poetry that one is reluctant to let go off. One example: "The lover who leaves reason in control does not follow his god to the end." Buy it here. 

'The Sound and the Fury' by William Faulkner (1929)

This is a book you'll read twice before you understand it, and that you'll want to read twice more when you do. The first section — fittingly, a tale told by an idiot — signals the decline of a Southern family and the transformation of the South itself. This is prose at its most intense. Buy it here. 

'In Search of Lost Time' by Marcel Proust (1913-27)

Seven volumes of the most meticulously observed human behavior in the history of literature. Following the life journey of its unnamed narrator, the novel details the character of a specific time, and the lives that inhabited it, in ways that will bring to mind people you know, and who you are. Buy it here. 

'To the Lighthouse' by Virginia Woolf (1927)

Woolf is the virtuoso of internal dialogue. A simple planned trip to a lighthouse across the way reveals the complex relationships in a family as well as the ravages of the passing of time. The husband in this novel is a failed philosopher — too close to home for me? Buy it here. 

'Invisible Cities' by Italo Calvino (1972)

In this brief but extraordinary novel, Kublai Khan and Marco Polo sit together at twilight, the latter telling the former about the cities he has visited. But the cities he describes, bearing names such as Theodora and Zaira and Euphemia, are not actual places; instead, each one captures a moment of our world in metaphor, love, or grief. The world the pair speaks of is a dream, but a dream of the real. Buy it here.

'King Lear' by William Shakespeare (1606)

The essential Shakespeare play, notwithstanding Hamlet and Macbeth being perennial contenders. Pride before the fall; unrecognized love;  Shakespearean irony; and a fool wiser than the wise men. Lear has it all. Buy it here.

 

 

Postlight Reader

A Labs project from your friends atPostlight, an NTT Data Company

Μια συζήτηση του Κώστα Αγοραστού με τον Θεόδωρο Γρηγοριάδη με αφορμή το «Ελσίνκι»

Συνέντευξη στον Κώστα Αγοραστό 

Bookpress 19/07/24

Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης είναι ένας τολμηρός και ταυτόχρονα χαμηλών τόνων συγγραφέας. Μέχρι στιγμής έχει παρουσιάσει μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα (πολλά και καλά), θεατρικά κείμενα, τα οποία αποτελούν έναν συμπαγή συγγραφικό κόσμο. Και αυτό γιατί ο συγγραφέας όχι μόνο δεν ξεχνά αλλά επανέρχεται στο μέρος απ' όπου ξεκίνησε, τον τόπο της καταγωγής του, τις παιδικές του μνήμες, τα εφηβικά του σκιρτήματα. Κι αν το Ελσίνκι μοιάζει τόπος μακρινός και ασύνδετος με το Παλαιοχώρι, ο Γρηγοριάδης θα αναδείξει τα κοινά βιώματα της μετανάστευσης, του ξεριζωμού, της βίαιης μετακίνησης των δικών του ανθρώπων μέχρι να βρουν ένα μόνιμο τόπο κατοικίας, αλλά και των πρώτων ερωτικών σκιρτημάτων, των εφηβικών προτύπων μαζί με την αθωότητα και την ορμή που τα χαρακτηρίζει. Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης βρίσκεται στη συγγραφική του ωριμότητα και το μυθιστόρημα του Ελσίνκι είναι το αποτέλεσμα αυτής.

Διαβάζοντας την ιστορία του Αβίρ και του Αντώνη δεν εστιάζετε στα τρία χρόνια που ήταν «μαζί» αλλά ξεκινάτε την αφήγησή σας, αρκετά χρόνια μετά. Το πώς διαχειρίστηκε ο καθένας τα συναισθήματά του και ποια μορφή πήρε η σχέση τους είναι στοιχεία ενδεικτικά ενός μεγάλου έρωτα ή ένας έντιμος συμβιβασμός με την πραγματικότητα;

Θέλησα να πω την ιστορία τους από απόσταση μιας και ο χρόνος λειτουργεί καταλυτικά στις ανθρώπινες σχέσεις. Τη στιγμή που ο Αβίρ ανακοινώνει στον Αντώνη ότι σκοπεύει να φύγει στην Φινλανδία έχει αρχίσει και η αντίστροφη μέτρηση της συμβίωσης. Στο εξής δεν θα είναι πια μαζί αλλά θα παρακολουθούν ο ένας τη ζωή του άλλου, θα συναντιώνται σποραδικά και κάτω από άλλες συνθήκες ακόμη και όταν ο Αβίρ θα φτιάξει τη δική του οικογένεια. Στο βάθος ενδεχομένως να κρυβόταν μια λύτρωση – μπορεί και ένας συμβιβασμός.

 

Στα θεμέλια αυτής της ιστορίας βρίσκονται όλες οι πολιτισμικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιλήψεις που φέρει ο κάθε ήρωας και οι οποίες, τελικά καθορίζουν όλες τις σημαντικές αποφάσεις τους. Γράφετε: «Ο Αβίρ είχε κάτι το ανατολίτικο και νωχελικό. Δεν ήταν τόσο ερωτικός όσο δοτικός. Και με τον καιρό αφηνόταν, χαλάρωνε, καταστέλλοντας τις αναστολές του, μέχρι που αναχώρησε και υποχώρησε εκεί όπου οι θεσμικές σειρήνες της ζωής και της Ανατολής τον καλούσαν από καιρό. Κι εκεί, όσες φορές τον έβλεπα στο δικό του περιβάλλον, ανακτούσε τους κώδικες συμπεριφοράς που του είχαν επιβληθεί από παλιά». Γιατί ο Αντώνης μπαίνει σ’ αυτόν τον μονόδρομο, ενώ υπάρχει από την αρχή η σήμανση για το αδιέξοδο;

Όλα ξεκίνησαν από μια τυχαία γνωριμία, από τον δρόμο. Από εκεί και πέρα προχώρησαν σαν φίλοι και εραστές, αποδεχόμενοι ο ένας τον άλλο, μέσα στα δικά τους πλαίσια. Όμως παραδίπλα υπήρχαν κι άλλοι φράχτες: καταγωγή, θρησκεία, κοινωνία, συντηρητικοί θεσμοί. Δεν μπορείς να τα υπερβείς όλα αυτά και μάλιστα είκοσι χρόνια πριν –όταν ξεκίνησε η ιστορία τους– ήταν ακόμη πιο δύσκολα.

Από την άλλη πρέπει να αποδεχτείς τον άλλον με τις δυσκολίες του και τις ιδιαιτερότητές του. Ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για ένα μυθιστόρημα όπου οι αντίθετοι χαρακτήρες τροφοδοτούν την ιστορία και την εξέλιξη της πλοκής. Βασικό μοτίβο παραμένει η ένταξη μιας σχέσης σε ένα ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, αυτό όμως δεν προχωρούσε γιατί ο καθένας και ειδικά ο Αβίρ κουβαλούσε μια ισχυρή οικογενειακή δέσμευση. Ως πρωτότοκος, έπρεπε να παντρευτεί για να πάρουν σειρά οι αδελφές του, οι υποσχέσεις που έδωσε στους γονείς εγείρονταν εκβιαστικά κάθε φορά που εκείνος προχωρούσε σε μια επόμενη κίνηση. Οι ελεύθερες επιλογές περιορίζονται όσο το άτομο είναι δέσμιο τόσων υποχρεώσεων.

Η προσωπική διαδρομή του Αβίρ, η μετατόπισή του, όχι μόνο γεωγραφικά αλλά και ψυχοσυναισθηματικά, μοιάζει να είναι μεγαλύτερη από αυτή του Αντώνη, ο οποίος βεβαίως ήταν ο καταλύτης αυτής της μετατόπισης. Τι μένει στο τέλος για τον καθένα τους;

Σίγουρα ο Αβίρ δοκιμάστηκε περισσότερο από τον Αντώνη, βασίστηκε στο κορμί, στο ένστικτο και στην αγάπη του που ενεργοποιήθηκε από την παρουσία του άλλου. Αν όμως πραγματικά δεν ήθελε να ενδώσει δεν θα έμπαινε στο αυτοκίνητο του άλλου. Κανείς δεν μπαινοβγαίνει στις ζωές και στα αυτοκίνητα των ξένων αν δεν το επιθυμεί. Πάντως και οι δύο δοκιμάστηκαν το ίδιο συναισθηματικά και, όπως φαίνεται στους διαλόγους και στις συναντήσεις τους, δεν το μετάνιωσαν ποτέ. Ενδεχομένως να ξανασκέφτηκαν –ειδικά ο Αντώνης– αν έπρεπε να είχε προσπαθήσει παραπάνω για να κρατήσει η σχέση τους. Ωστόσο η παρουσία του ενός στην ζωή του άλλου έδωσε μια νέα πνοή στην ύπαρξή τους, διεύρυνε την σκέψη και τα συναισθήματά τους.

 

Ανάμεσα στους δύο ήρωες υπάρχουν διαφορές (ηλικίας, κοινωνικές, πολιτισμικές) που δύσκολα μπορούν να καλυφθούν, αν και κανείς τους δεν ρίσκαρε να το θέσει αυτό ως επιθυμία. Θεωρείτε απαραίτητη συνθήκη την ύπαρξη διαφορών, για να προκύψει ένας μεγάλος έρωτας;

Παρά τις διαφορές η επιθυμία θριαμβεύει στο τέλος. Ο Αντώνης, ως συγγραφέας προσπάθησε να πειραματιστεί μπαίνοντας και ο ίδιος σε μία περσόνα, μια προέκταση του συγγραφικού του εγώ. Είχε τα πνευματικά εφόδια, την εμπειρία, τα διαβάσματα αλλά και την ανάλογη καταγωγή. Κατά βάθος και οι δύο ήταν δύο άνθρωποι από λαϊκές τάξεις: ο Αντώνης έβλεπε στον πρόσφυγα Αβίρ τα σώματα των εφηβικών του προτύπων αλλά και των συμπατριωτών του μιας άλλης εποχής. Ο ένας το πνεύμα και ο άλλος το σώμα. Κοινή επιθυμία, αμοιβαία η έλξη.

Ο Αβίρ ποτέ δεν σκέφτηκε με όρους δυτικούς ούτε θα υιοθετούσε μια διαφορετική συμπεριφορά. Κάπου εκεί προδιαγραφόταν και η απόδραση από την σχέση τους. Πρέπει να αποδεχτούμε ότι κάθε σχέση έχει τη δική της μοναδικότητα. Το μυθιστόρημα παρακάμπτει κάθε κατηγοριοποίηση με βάση τον ομοερωτισμό τους: δύο άντρες που αγαπιούνται όπως και οι υπόλοιποι άνθρωποι.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το autofiction. Συγγραφείς όπως η Rachel Cusk και η Annie Ernaux έχουν βάλει στο κέντρο των αφηγήσεών τους προσωπικά βιώματα, τραυματικές σχέσεις με γονείς, ερωτικούς συντρόφους αλλά και παιδιά. Ήταν αυτή η τάση (που επανήλθε και) που σας έδωσε τον τρόπο να αφηγηθείτε αυτή την ιστορία ή ήταν η ίδια η ιστορία που έκλεισε με έναν τρόπο;

Βασικό χαρακτηριστικό του autofiction είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση ενός χαρακτήρα που συμπίπτει με την ταυτότητα του συγγραφέα. Στο Ελσίνκι υπάρχουν τέσσερις διαφορετικές αφηγηματικές μέθοδοι· μόνον μία, η πρωτοπρόσωπη παρέμβαση του Αντώνη, διατηρεί το ύφος και την εξομολογητικότητα της “αυτομυθοπλασίας”. Αυτό έγινε και κάπως ηθελημένα, όχι για να αποφύγω προσωπικά την ταύτιση με τον Αντώνη αλλά για να «παίξω» με τα όρια της αυτομυθοπλασίας και της μεταμυθοπλασίας μέσα στο ίδιο μυθιστόρημα.

Γράφετε: «Την πιο κρίσιμη ώρα, που ταξίδευε ήδη παράνομα από την Ελλάδα για τη Σουηδία, είχαμε μαζευτεί Καθαρά Δευτέρα στο σπίτι της Έλλης στον Κεραμεικό […] Κάποια στιγμή η Έλλη γύρισε και μας είπε: ❝Αυτή τη στιγμή πρέπει να φτάνει στη Ρώμη❞». Αν δεν υπερερμηνεύω, εδώ μοιάζει να χαρίζετε στον ήρωά σας την παρέα μιας άλλης σας ηρωίδας, της Έλλης. Επανέρχεστε στα πρόσωπα των βιβλίων σας; Αποτελούν ευρύτερα μια άτυπη οικογένεια για εσάς;

Επανέρχομαι στους χαρακτήρες μου σε πολλά διηγήματα και μυθιστορήματα. Η Έλλη, από το Μυστικό της Έλλης, εμφανίζεται σε ένα διήγημα στην Νοσταλγία της απώλειας όπου εκεί σε ένα πάρτι συναντάει και πάλι το ζευγάρι Αντώνη/Αβίρ με άλλα ονόματα. Η Νοσταλγία της απώλειας εμπεριέχει πολλά στοιχεία του Ελσίνκι. Θα έλεγα ότι το τωρινό μυθιστόρημα (παρά την αυτονομία του) είναι μια γιγαντωμένη αφήγηση που ξεπήδησε μέσα από την προηγούμενη συλλογή διηγήσεων την οποία προτείνω να διαβαστεί μαζί ή μετά με το Ελσίνκι γιατί θα φωτιστεί κι από άλλες οπτικές γωνίες η ιστορία του Αβίρ και του Αντώνη.

Εδώ και χρόνια έχω φτιάξει ένα πλέγμα αφηγήσεων που χαλαρά και διακριτικά αλληλοκαλύπτονται. Το έχω ανάγκη αυτό, μου δημιουργεί μια αφηγηματική ολότητα, ένα διαφορετικό γενεαλογικό δέντρο. 

 

Ίσως η σημαντικότερη φράση του βιβλίου λέει το εξής: «Για την αγάπη και τα γραπτά σου δεν πρέπει να μετανιώνεις ποτέ». Αισθάνεστε ότι με αυτό το βιβλίο κλείνει ένας κύκλος και ανοίγει ένας άλλος για σας και τα γραπτά σας;

Πράγματι κλείνει ένας κύκλος αγάπης και γραφής ταυτόχρονα. Δεν ανήκω στους συγγραφείς που βγαίνουν μπροστά από τα γραπτά τους. Θα μπορούσα σε προσωπικό επίπεδο να είμαι πολύ πιο αποκαλυπτικός αλλά με ενδιαφέρει να εκτεθώ λογοτεχνικά και όχι προσωπικά. Δεν μου αρέσουν οι αναγνώστες της κλειδαρότρυπας. Ως συγγραφέας όλα αυτά τα χρόνια παραμένω χαμηλότονος, ήταν επιλογή μου. Το Ελσίνκι είναι η πιο γενναία λογοτεχνική μου κατάθεση μαζί με το Παρτάλι. Μέχρι στιγμής η κριτική αποδοχή ξεπέρασε θετικά κάθε προηγούμενο βιβλίο. Για την εμπορική θα περιμένω – είναι νωρίς ακόμη. Αν θα ανοίξει ένας άλλος συγγραφικός κύκλος θα εξαρτηθεί ενδεχομένως από την αποδοχή και την πρόσληψη αυτού του βιβλίου.

＊ Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ είναι δημοσιογράφος.

A.S. Byatt «Η Παρθένος στον κήπο»,

 Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά,  εκδόσεις Πόλις, 2024   

Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης

Κάπως αργοπορημένα αλλά σε μια άψογη έκδοση και θαυμαστή μετάφραση υποδεχόμαστε το ογκώδες μυθιστόρημα της Α.Σ. Μπάιατ «Η Παρθένος στον κήπο» (1978). Ένα πλούσιο σε περιγραφές και χαρακτήρες μυθιστόρημα όπου τίποτε δεν βιάζεται να ολοκληρωθεί καθώς η απόλαυση της αφήγησης είναι ο βασικός του στόχος.

Η ιστορία τοποθετείται το 1953, στο Βόρειο Γιορκσάιρ της Αγγλίας, στη μικρή πόλη Μπλέσφορντ. Ο νεαρός καθηγητής και συγγραφέας Αλεξάντερ Γουέντερμπερν έχει γράψει ένα έμμετρο θεατρικό έργο με αφορμή την επικείμενη στέψη της Βασίλισσας Ελισάβετ. Όμως τη δική του βασίλισσα, την Παρθένο Βασίλισσα, την Ελισάβετ Α΄, θα την υποδυθεί η δεκαεπτάχρονη Φρεντερίκα, της οικογένειας Πότερ.

Η σχέση του συγγραφέα και της νεαρής θα περάσει από πολλά κύματα μιας και ο Αλεξάντερ είναι δεσμευμένος, ενώ η αποφασισμένη Φρεντερίκα αγωνιά να ξεμπερδεύει με την παρθενιά της. Και οι δυο, όμορφα πλάσματα και έξυπνα, έχουν τα κατάλληλα πνευματικά και κοινωνικά εφόδια. Εκείνος πειραματίζεται με την λογοτεχνία, με παραστάσεις σεξπιρικές, με το φύλο και το σώμα των χαρακτήρων-ηθοποιών όμως η ωραιοπάθειά του φέρνει απογοητευτικά αποτελέσματα στις σχέσεις του με τις γυναίκες. Για την Φρεντερίκα ο ερωτικός της οδηγός παραμένει ο Ντ.Χ. Λώρενς. Ωστόσο η μελετηρή κοπέλα έχει επίγνωση ότι υπερβάλλει: «Αν ήμασταν σε μυθιστόρημα, αυτός ο διάλογος θα είχε κοπεί ως επιτηδευμένος», ακούγεται σε μια συνομιλία της με τον Αλεξάντερ. Ενώ η δαιμόνια Μπάιατ παρεμβαίνει: «Και η Λολίτα δεν είχε γραφτεί ακόμη».

Όταν και η τελευταία απόπειρα ξεπαρθενέματος με τον Αλεξάντερ δεν θα ευοδώσει, η Φρεντερίκα απευθύνεται στον έμπειρο Γουίλκι, και εκείνος αναλαμβάνει -σχεδόν χειρουργικά- να την απαλλάξει από το εμπόδιο του παρθενικού υμένα. Η Φρεντερίκα βιώνει την στιγμή: «Με ένα στιγμιαίο αίσθημα ναυτίας, τις περιγραφές του Λώρενς για την κατά κύματα κορύφωση της ηδονής.»

Οι χαρακτήρες

Οι περισσότεροι χαρακτήρες είναι βιβλιόφιλοι, διαβάζουν, έχουν βιβλιοθήκες στο σπίτι ή πηγαινοέρχονται σε πανεπιστημιακές. Ανήκουν στη μεσαία τάξη, είναι δάσκαλοι σε σχολεία, καθηγητές σε κολέγια της επαρχιακής Αγγλίας. Γίνονται αναφορές σε κλασικούς βρετανούς ποιητές: στον Τένισον, τον Γουέντσγουορθ ακόμη και στον μακρινό τους Μπόρχες! Ακούνε δίσκους με ηχογραφήσεις του Τ.Σ. Έλιοτ όπου διαβάζει τα Τέσσερα Κουαρτέτα. Τα βιβλία επηρεάζουν τη ζωή τους και κάποια έχουν σκοτεινό παρελθόν: όταν ένας εφημέριος έκαψε κάποτε ένα βιβλίο του Τόμας Χάρντι, όπως θυμάται ο καθηγητής λογοτεχνίας Μπιλ Πόρτερ. Ο αυταρχικός οικογενειάρχης επιβάλλεται στις επιλογές και τις τύχες των τριών παιδιών του και ειδικά της Στέφανι, της δεύτερης κόρης, που εγκατέλειψε το Κέιμπριτζ για μια απλή θέση δασκάλας κοντά τους. Η Φρεντερίκα πάντως, που θα είναι η βασική ηρωίδα και στα τρία επόμενα μυθιστορήματα της τετραλογίας της Αντόνια Μπάιατ («Τετραλογία της Φρεντερίκα Πότερ»), μάχεται για τους στόχους της παρά τις εντάσεις του πατέρα της.

Όμως η ζωή της Στέφανι αλλάζει ραγδαία. Ένας εύσωμος κληρικός της πόλης, ο Ντάνιελ Όρτον, εμφανίζεται στο κατώφλι του σπιτιού των Πόρτερ, «σαν παράλογος αναχρονισμός» βγαλμένος από τις σελίδες της Σάρλοτ Μπροντέ και της Ελίζαμπεθ Γκάσκελ. Θα ζητήσει σε γάμο την Στέφανι, έχοντας επίγνωση του σωματικού του βάρους αλλά και της θυελλώδους άρνησης του μελλοντικού πεθερού. Συγκροτημένος χαρακτήρας, δεν έχει ξεπεράσει το παρελθόν και ειδικά τον θάνατο του πατέρα του σε νεαρή ηλικία. Άραγε μπορεί να μοιραστεί το καταχωνιασμένο πένθος, αναρωτιέται σε μία από τις ομορφότερες σελίδες του βιβλίου. Και εκείνη πράγματι «ένιωσε μια κάποια τρυφερότητα να γεννιέται μέσα της». Η πρόταση γάμου του κληρικού Ντάνιελ στην Στέφανι, μπροστά σε μια αγριεμένη και επιβλητική θάλασσα, φέρνει στο νου σκηνές από τη Θάλασσα, Θάλασσα της Άιρις Μέρντοκ, φίλη και μέντορας της Αντόνια Μπάιατ. Η Μπάιατ έγραψε πολλά δοκίμια για το έργο της Μέρντοκ ενώ το μυθιστόρημα «Θάλασσα, Θάλασσα», βραβεύτηκε με το Booker την ίδια χρονιά που εκδόθηκε η Παρθένος στον κήπο!

Ιδιόρρυθμος και ο έφηβος Μάρκους, ο γιος των Πόρτερ, παθιασμένος με τον καθηγητή του Σίμοντς (η Στέφανι παρατηρώντας τους ομολογεί, «ας τα είχαν τουλάχιστον»). Οι δύο τους πειραματίζονται με φυσικά και μεταφυσικά φαινόμενα αλλά όχι κατ’ ανάγκη με επιστημονικές μεθόδους. Θεωρίες συνομωσίας, σημάδια του παρελθόντος, περίεργες ενδείξεις, αρχετυπικά λατρευτικά σύμβολα. Ο Μάρκους πανικοβάλλεται με τη σεξουαλική προσέγγιση του Σίμοντς που καταρρέει ψυχολογικά πιστεύοντας ότι παρακολουθείται από αγνώστους. Η ψυχοπαθολογία του θυμίζει τους εμμονικούς χαρακτήρες των πρώτων μυθιστορημάτων του Ντον Ντελίλο που έγραφε την ίδια περίοδο στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

 Κρυφές και φανερές χάρες κλασικών συγγραφέων

Το μυθιστόρημα καλύπτει χρονικά το διάστημα κατά το οποίο γίνονται οι πρόβες του έμμετρου θεατρικού έργου του Αλεξάντερ Γουέντερμπερν μέχρι και την παράσταση (Γουέντερμπερν ήταν και το επίθετο του δικηγόρου στο μυθιστόρημα «Χαμένα κορμιά»[1] του Άλασντερ Γκρέι). Η επιλογή των ηθοποιών, οι προετοιμασίες του έργου και οι σχέσεις ανάμεσα στον πολυπληθή θίασο είναι τα βασικά στοιχεία της δράσης με όσα συμβαίνουν εντός και εκτός σκηνής. Ξεχωρίζει, βέβαια, η Φρεντερίκα αλλά έμφαση δίνεται και στους άλλους χαρακτήρες που συνυπάρχουν δυαδικά και σε συνάρτηση με τους υπόλοιπους. Ωστόσο ο χρόνος λειτουργεί διαφορετικά για τον καθένα: Για την νεαρή Φρεντερίκα η παροδική ταύτιση με έναν ρόλο εποχής, για τον Αλεξάντερ το εφαλτήριο μιας σημαντικής μελλοντικής καριέρας.

Η τριτοπρόσωπη αφήγηση παρακολουθεί ξεχωριστά κάθε ήρωα ή ζευγάρι όμως, κατά καιρούς, γίνεται ένα αιφνιδιαστικό άλμα στο μέλλον, ένα metafiction εύρημα (το οποία θα χρησιμοποιούν πολύ η Μιούριελ Σπαρκ, ο Τζον Φόουλς[2] κ.ά.). Σε μια τέτοια προδρομική φάση βλέπουμε τον Αλεξάντερ, χρόνια μετά, να αναφέρει σε ένα άρθρο του την συγγραφέα Τζαν Μόρις[3] που είχε υποβληθεί σε επέμβαση αλλαγής φύλου, έχοντας ζήσει πολλά χρόνια ως άντρας. Μια ακόμη περίπτωση που παραπέμπει στον αποκρυφιστικό μύθο ότι η πρώτη Ελισάβετ ήταν άντρας ή γυναίκα με ανδρικά χαρακτηριστικά. Η Μπάιατ αρκετά πρώιμα ενσωματώνει στο έργο της τις «αναστατώσεις» του φύλου και της σεξουαλικότητας. Γενικά στο έργο της αναδεικνύει τις κρυφές και φανερές χάρες των κλασικών συγγραφέων που λατρεύει: της Τζορτζ Έλιοτ[4] και του Μαρσέλ Προυστ, ενώ δεν σταματάει να υπονομεύει τον Ντ.Χ. Λώρενς - ειδικά στις ερωτικές συνευρέσεις σε κήπους και στην οργιαστική φύση. Ας μη ξεχνάμε ότι το μυθιστόρημα γράφτηκε σε μια περίοδο λογοτεχνικών ανακατατάξεων όπου η αποδέσμευση από τον κλασικό ρεαλισμό είχε ήδη ολοκληρωθεί με τους μοντερνιστές αλλά η έμπειρη και θεωρητικός της λογοτεχνίας, Μπάιατ, τον επαναγράφει σε μια μεταρεαλιστική φόρμα. Αυτή τη μεταβατική εποχή, ιστορικά και λογοτεχνικά, θέλει να αποτυπώσει μέσα από τη δομή του έργου, την παλλόμενη γλώσσα και τις σπαρταριστές περιγραφές της.

Στο μεταξύ καταγράφεται ο κοινωνικός περίγυρος της δεκαετίας του ’50 στην Αγγλία, ο επερχόμενος καταναλωτισμός, η απεξάρτηση της νεότερης γενιάς από το οικογενειακό περιβάλλον ενώ συνδιαλλέγεται με τη μνήμη, την αγγλική ιστορία και την ανθρώπινη περιπέτεια, αναδεικνύοντάς τα σε οικουμενικά ζητήματα.

H Αντόνια Σούζαν Μπάιατ (1936-2023) κέρδισε το βραβείο Booker το 1990 με τη μεγαλόπνοη Εμμονή. Το έργο της ενέπνευσε μια               ολόκληρη γενιά νεότερων βρετανών πεζογράφων με τους οποίους συνομίλησε και συνεργάστηκε σε εκδοτικά εγχειρήματα (Φίλιπ Χένσερ, Άλαν Χόλινγκχερστ, Ντέιβιντ Μίτσελ, Ζέιντι Σμιθ κ.ά).

Η πολυδιάσταση γραφή της μας επαναφέρει σε έναν ιδεατό, εύφορο λογοτεχνικό κήπο, όπου ο καλός αναγνώστης απολαμβάνει απρόσκοπτα την ανάγνωση. Περιμένουμε ανυπόμονα την ολοκλήρωση της τετραλογίας της Φρεντερίκα Πόρτερ.

Σημειώσεις

1. «Poor things» (1992)

2. Η ερωμένη του Γάλλου λοχαγού ήταν το αγαπημένο βιβλίο της Μπάιτ.

3. Τα βιβλία «Τεργέστη», «Βενετία» από τις εκδόσεις Πάπυρος.

4. Ειδικά με τo Middlemarch (1871)

Η Εποχή, Η εποχή των βιβλίων. 6/10/24