Φραντς Κάφκα «Η μεταμόρφωση»

Η ελεγεία του αποκλεισμού

Φραντς Κάφκα «Η μεταμόρφωση», μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εικονογράφηση: Αντόνιο Σάντος, εκδόσεις Πατάκης, 2018

«Ξυπνώντας κάποιο πρωί ο Γκρέγκορ Σάμσα από ταραγμένο ύπνο, βρέθηκε στο κρεβάτι του μεταμορφωμένος σ’ ένα τεράστιο έντομο». Το πιο διάσημο ξεκίνημα ενός βιβλίου, μαζί με εκείνο για τις «ευτυχισμένες οικογένειες» στην Άννα Καρένινα του Τολστόι, διαγράφουν εξ αρχής το τέλος της ιστορίας, καθιστώντας την αναγνωστική πορεία προς το δραματικό φινάλε ακόμη πιο τραγική κάθε φορά. Γιατί, στο κλασικό αφήγημα, γνωρίζουμε το τέλος του ήρωα αλλά αγωνιούμε για την έκβαση.

Η Μεταμόρφωση του Κάφκα διαρθρώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος ο Γκρέγκορ ξυπνάει με τη μορφή ενός εντόμου. Σταδιακά χάνει τη φωνή αλλά όχι τη συνείδησή του. Προσπαθεί να μετακινηθεί και να ερευνήσει το χώρο, ενώ απέξω ήδη τον αναζητάει ο διαχειριστής από τη δουλειά του. Η αδελφή του κλαίει και τρομάζει γιατί τον ακούει: «Σαν φωνή ζώου». Ο Γκρέγκορ απωθείται στο δωμάτιό του, μια εξαναγκαστική υποχώρηση, πληγώνεται, πέφτει στο πάτωμα, βασανίζεται. Στο δεύτερο μέρος, ο Γκρέγκορ προσπαθεί να επιβιώσει, επανατοποθετείται απέναντι στους άλλους, το βλέμμα της μάνας του είναι τραγικό, όταν προσπαθεί να τον αναγνωρίσει, ενώ ο πατέρας του τού πετάει μήλα. Ένα μήλο καρφώνεται στην πλάτη του και θα παραμείνει εκεί μέχρι να σαπίσουν μαζί.

Στο τρίτο μέρος, ολοκληρώνεται ο αποκλεισμός και η απόρριψη, η αποδιάρθρωση της οικογένειας. Κάποιοι ενοικιαστές, που έμεναν εκεί, αναχωρούν, η αδελφή θέλει να απαλλαγούν από το τέρας. Ο Γκρέγκορ παραιτείται σταδιακά, εξαντλείται σπαρακτικά. Η φράση «Ψόφησε!» της υπηρέτριας φέρνει την ανακούφιση στα «κανονικά» μέλη της οικογένειας που, σύντομα, θα επιχειρήσουν έξοδο στον κόσμο, με το τραμ, στον ήλιο.

Ερμηνείες και μεταφορές

Στη Μεταμόρφωση του Κάφκα ο Ναμπόκοφ σχεδιάζει την κάτοψη του σπιτιού των Σάμσα και προσπαθεί με πλήθος σχεδίων να προσδιορίσει το είδος του εντόμου στο οποίο μεταμορφώθηκε ο Γκρέγκορ, όμως έχει άραγε σημασία τι είδους μαμούνι είναι αυτό; Ο Ζιλ Ντελέζ και ο Φελίξ Γκουαταρί επισημαίνουν ότι οι ζωοποιήσεις είναι απόλυτες εκτοπίσεις τουλάχιστον στην αρχή, που βυθίζονται στον αποψιλωμένο κόσμο όπου έχει επενδύσει ο Κάφκα. Να γίνεις ζώο σημαίνει ακριβώς να κάνεις την κίνηση, να χαράξεις τη γραμμή διαφυγής σε όλη της τη θετικότητα, να διαβείς ένα κατώφλι, να φτάσεις σε μια αλληλουχία εντάσεων που ισχύουν αφ’ εαυτών… Ο Γρηγόρης γίνεται κατσαρίδα όχι μόνο για να αποφύγει τον πατέρα του, αλλά μάλλον για να βρει μια διέξοδο εκεί όπου ο πατέρας του δεν ήξερε να την βρει, για να ξεφύγει από τον διευθυντή, το εμπόριο και τους γραφειοκράτες.

Ωστόσο ο Κάφκα στο ημερολόγιο το 1921 γράφει: «Οι μεταφορές είναι ένα από τα πράγματα που με απελπίζουν σχετικά με τη λογοτεχνία». Ο Κάφκα νεκρώνει ρητώς κάθε μεταφορά, κάθε συμβολισμό, κάθε σημασία, όπως και κάθε ορισμό.

Οικογένεια και σχολείο

Το 1916, όταν εκδίδεται η Μεταμόρφωση που γράφτηκε τρία χρόνια νωρίτερα, ο Φραντς Κάφκα είναι ένας απόμακρος, «ασυμβούλευτος» σύμφωνα με τα δικά του λόγια. Η «επιθυμία για μια μέχρι λιποθυμίας μοναξιά» ξεκίνησε από την στιγμή που συνειδητοποίησε ότι οικογένεια και σχολείο τον προόριζαν για κάτι τελείως διαφορετικό από αυτό που ήταν. Η αναζήτηση «μιας φωτιάς με την οποία έπρεπε να ζεστάνω τις παγωμένες εκτάσεις του κόσμου μας» δεν ήταν παρά οι απόπειρες διαφυγής και ο κρυμμένος πόθος για μια ζωή σε κοινότητα. Γεννιέται στην Πράγα 3 Ιουλίου του 1883. Ο πατέρας του Χέρμαν ήταν έμπορος και προερχόταν από την τσέχικη προλεταριακή επαρχία. Παρά την εβραϊκή του καταγωγή προσπάθησε να ενσωματωθεί στη γερμανική κοινότητα στέλνοντας όλα τα παιδιά της οικογένειας σε γερμανικά σχολεία.

Η γέννηση του Κάφκα στα όρια των δύο αυτών συνοικιών πιστοποιεί την ιδιοτυπία της διπλής του καταγωγής. Μιλούσε και έγραφε άψογα στα τσέχικα, όμως η γλώσσα της λογοτεχνίας του ήταν η γερμανική. «Βρισκόταν μέσα στη γερμανική γλώσσα σαν ένας ταξιδιώτης σ’  ένα ξενοδοχείο», γράφει ο κριτικός Τζόρτζ Στάινερ.

Ο Κάφκα σε όλη του τη ζωή αρνήθηκε να καταφύγει βαθιά μέσα σε μια κοινότητα, ομάδα ή κόμμα. Κινήθηκε ανάμεσα στη μοναξιά και στη συνύπαρξη με τους άλλους. Έτσι δεν μπόρεσε να διατηρήσει μια κριτική απόσταση απέναντι σε όσα του συνέβησαν. Άλλωστε γι’ αυτό δεν ήταν και ποτέ σίγουρος για τα γραπτά του. Ευτυχώς που εκείνη την περίοδο γνωρίζει τον συγγραφέα Μαξ Μπροντ, ο οποίος αναλαμβάνει την κοινωνικοποίηση του φίλου του και την προώθηση της συγγραφικής του καριέρας.

Κείμενο κλειδί

Η Μεταμόρφωση είναι ένα κείμενο κλειδί στην ιστορία της λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα για την προσωπική μοναξιά, την κοινωνική απομόνωση, τον οικογενειακό αποκλεισμό, τη βίαιη μετάλλαξη του ατόμου. Ο Χάρολντ Μπλουμ, στη γενικότερη ενότητα που ονομάζεται «Ο Χαοτικός αιώνας», στο «Δυτικό Κανόνα», συνδέει εξ αρχής τον Κάφκα με τον Αριστοφάνη, ως μακρινή συγγένεια. Για τους αφορισμούς του τον θεωρεί ισάξιο και καλύτερο του φιλόσοφου Βιτγκενστάιν και του Νίτσε. Θεωρεί επίσης τα ερωτικά γράμματα του Κάφκα ως μοναδικά που εκφράζουν την αγωνία του αιώνα. Ο Μπλουμ θεωρεί ότι ο Κάφκα συνοψίζει τη διαίρεση της ύπαρξης και της συνείδησης. Τον θεωρεί πνευματικό συγγραφέα και μοναδικό που θα επιβιώσει στον αιώνα περισσότερο από τον Σαίξπηρ και τον Φρόιντ. Συμφωνούμε: Ο Κάφκα όπως και οι άλλοι μοντερνιστές, ο Τζόζεφ Κόνραντ, ο Τόμας Μαν, με τις λογοτεχνικές και πνευματικές τους ανησυχίες, αναζήτησαν την παραδοξότητα της ανθρώπινης υπόστασης, προσπαθώντας να εξηγήσουν τη διαπάλη μεταξύ της ηθικής προσταγής του κόσμου που ζούμε και της έντονης πνευματικής ανησυχίας.

Στην ανάγνωση του Μισέλ Φουκό, στο «Τι είναι ένας συγγραφέας», εκτός από το θέμα της σχέσης της γραφής με το θάνατο, προκύπτει και η ιδέα του έργου του συγγραφέα. Όμως στο δικό μας πολιτισμό αυτή η ιδέα της αφήγησης ή του γραψίματος έχει μεταμορφωθεί. Το έργο που κάποτε προοριζόταν ως αθάνατο, τώρα αποκτάει το δικαίωμα να σκοτώνει, να γίνεται δολοφόνος του ίδιου του συγγραφέα, όπως συνέβη με τον Γκιστάβ Φλομπέρ, τον Μαρσέλ Προυστ και όπως συμβαίνει με τον Κάφκα. Ο συγγραφέας εκμηδενίζεται ως τη μοναδική του απουσία. Παραδέχεται το ρόλο του νεκρού ανθρώπου στο παιχνίδι της γραφής.

Επικύρωση της αγωνίας του 20ού αιώνα

Στην περίπτωση Κάφκα το έργο του παραμένει ανοικτό: ημερολόγια, σημειώσεις, ημιτελή κείμενα, γράμματα, πρόσθετες εκδοχές, αφορισμοί, όνειρα, παραβολές, σκίτσα, φράσεις ξεκομμένες έρχονται να ανατρέψουν τις προσπάθειες ενός συγκροτημένου έργου. Άραγε ποια θεωρία του κειμένου μπορεί εδώ να εφαρμοστεί;

Αυτή η ατέλεια του έργου συνοψίζεται στον Κάφκα και επικυρώνει την αγωνία του εικοστού αιώνα. Δημιουργεί εικόνες που για πρώτη φορά εικονογραφούν τα καινούργια δεδομένα: την παράλογη δίκη, τον πύργο, τις αποικίες των τιμωρημένων, την ανθρώπινη αφαίμαξη, τον περιθωριοποιημένο καλλιτέχνη. Επικεντρώνεται στη γραφειοκρατία, στην απανθρωπιά, στο κεφάλαιο και την εκμετάλλευση της ανθρώπινης ψυχής, στις μονολιθικές κοινωνικές αντιλήψεις. Κι εκείνος επιμένει, στη γραφή:

«Μια και δεν είμαι τίποτε άλλο παρά λογοτεχνία και δεν μπορώ ούτε θέλω να είμαι κάτι άλλο, η δουλειά μου ποτέ δεν πρόκειται να με τραβήξει,

μπορεί αντίθετα να με διαλύσει τελείως…»

Και αν ο Κάφκα είναι «λογοτεχνία» τότε όλοι οι άλλοι τι είμαστε; Αν τη λέξη «έντομο» αντικαταστήσουμε με τις λέξεις «μαύρος, τρανς, γκέι, λεσβία, μετανάστης, πρόσφυγας, ξένος, άνεργος, αντιρρησίας, αδύναμος, στοχοποιημένος»… τότε θα καταλήξουμε στη συνομοταξία του καφκικού εντόμου. Όμως και οι ζωές των εντόμων μετράνε.

Θεόδωρος Γρηγοριάδης,

συγγραφέας

6 Ιουλίου 2020