Mετάφραση: Άρης Αλεξάνδρου, εκδόσεις Γκοβόστης, 2014
Πάλη μεταξύ ιδεολογικών φωνών
Πώς να περιγράψει κανείς ένα πολύπλοκο και προφητικό μυθιστόρημα εκατοντάδων σελίδων; Πώς να αναφερθείς στη ζωή του συγγραφέα όταν η πιο σημαντική πεντάτομη βιογραφία του, γραμμένη από τον Αμερικανό Τζόζεφ Φρανκ, φτάνει τις δύο χιλιάδες τετρακόσιες σελίδες;
O Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι1 γεννήθηκε στη Μόσχα το 1821 και πέθανε το 1881. Με το βαθιά πολιτικό του έργο προσπαθεί να συνομιλήσει με τους συνανθρώπους του για τα προβλήματα της εποχής του και για τον κόσμο που έρχεται. Η ρώσικη λογοτεχνία είχε επωμιστεί και άλλα πολλά καθήκοντα που δεν ήταν «λογοτεχνικά». Τα πρώτα πενήντα χρόνια του 20ού αιώνα, η υψηλή φήμη των Ρώσων συγγραφέων είχε επιδράσει στο έργο πολλών σπουδαίων ομότεχνών τους, όπως των Τζόζεφ Κόνραντ, Τζέιμς Τζόις, Βιρτζίνια Γουλφ.
Ο Ντοστογιέφσκι νέος ανήκε στον κύκλο διανοούμενων του Πετρασέφσκι που παρακολουθούνταν και συνελήφθησαν με βαρύτατες κατηγορίες. Καταδικάστηκε σε θάνατο επειδή ανέγνωσε ένα απαγορευμένο γράμμα του σπουδαίου κριτικού Μπελίνσκι που αναφερόταν στον Γκόγκολ. Την τελευταία στιγμή ο τυφεκισμός μεταβλήθηκε σε κάτεργο ύστερα από τη χάρη που τους έδωσε ο τσάρος Νικόλαος Α΄. Τέσσερα χρόνια, με ξυρισμένο κεφάλι και διάβασμα της Βίβλου, η θρησκευτική του μεταστροφή ήταν αναπόφευκτη. Βγαίνοντας από τα κάτεργα γράφει τα μεγάλα του έργα: «Έγκλημα και τιμωρία», «Ο ηλίθιος», «Αδελφοί Καραμάζοφ» και «Οι Δαιμονισμένοι».
Βασικό θέμα του μυθιστορήματος «Οι Δαιμονισμένοι» (1870-71) είναι η διαταραχή που προκαλείται στη ζωή της μικρής πόλης Σκβορένσκι, στην τσαρική Pωσία του τέλους του 19ου αιώνα, από μια ομάδα επαναστατών που θα καταλήξουν τρομοκράτες. Ο όμορφος εικοσιπεντάχρονος Νικολάι Σταβρόγκιν. με διφορούμενη φήμη. θα ταράξει την κοινωνία ερχόμενος από το εξωτερικό κοντά στη πλούσια χήρα μητέρα του, την Βαρβάρα Πετρόβνα. Στο σπίτι του συναντάει τον Στεπάν Τροφίμοβιτς, παλιό του παιδαγωγό. Ξαφνικά ο Νικολάι αρχίζει να φέρεται επικίνδυνα. Η μητέρα του τον στέλνει πάλι στο εξωτερικό για να ξεχαστούν τα παραπτώματά του. Εκεί συνδέεται με τα μέλη μιας μυστικής ομάδας, στην οποία ανήκει ο Πιοτρ Στεπάνοβιτς, γιος του Στεπάν, ο οποίος επιδιώκει να τον ανακηρύξει αρχηγό της. Ο Ντοστογιέφσκι δείχνει μια σχετική προτίμηση στον Στεπάν, ένα κούφιο άνθρωπο, με αρνητική επιρροή σε όσους πέρασαν από δίπλα του, όπως ο γιος του ο Πιοτρ και ο Νικολάι.
Φλεγόμενος μηδενισμός
Παράλληλες ιστορίες αλληλομπλέκονται. Η πόλη βρίσκεται σε κοινωνική και πολιτιστική παρακμή. Η Βαρβάρα ανακαλύπτει τον κρυφό γάμο του Νικολάι στο εξωτερικό με την Μαρία Τιμοφέγεβνα, μια ταλαίπωρη κουτσή κοπέλα. Ο Πιοτρ δικαιολογεί τον Νικολάι και προσεταιρίζεται την Βαρβάρα που υπόσχεται να αποκαταστήσει την Μαρία, ενώ εκείνη εξαφανίζεται. Στο μεταξύ αναζωπυρώνεται η παλιά εχθρότητα του κόσμου προς τον Νικολάι.
Ο Πιοτρ ετοιμάζει την τρομοκρατική ομάδα προσπαθώντας να εγκλωβίσει τον Νικολάι ως αρχηγό, όμως εκείνος ισχυρίζεται ότι αναμίχτηκε από πλήξη και μόνο. Κατηγορεί τον Πιοτρ ότι λειτουργεί με το φαντασιακό, νομίζοντας ότι ανήκουν σε ένα τεράστιο δίκτυο επαναστατικών πυρήνων, και προτίθεται να αναγνωρίσει δημόσια το γάμο του με την Μαρία. Εκείνοι τον απειλούν με αποκαλύψεις. Ο Νικολάι, παίζοντας τον ήρεμο, υποδαυλίζει τους πάντες ενώ η κοινωνία τον αποδέχεται ξανά ως αγαπημένο της πόλης στην οποία συμβαίνουν τόσα ζοφερά: Ένα νέο παιδί αυτοκτονεί επειδή έχασε στον τζόγο, η χολέρα εξαπλώνεται στην τοπική φάμπρικα, πυρκαγιές ξεσπάνε σε πόλεις και χωριά.
Σε ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια του βιβλίου, ο Νικολάι επισκέπτεται τον εφημέριο Τύχωνα και εξομολογείται. Πρόκειται για ένα συνταρακτικό κεφάλαιο που απαγορεύτηκε στην πρώτη έκδοση του βιβλίου. Πενήντα χρόνια τώρα συμπεριλαμβάνεται στο μυθιστόρημα ρίχνοντας φως στην αβυσσαλέα ψυχή του νεαρού Νικολάι. Βίασε ένα κοριτσάκι δεκατεσσάρων ετών που κρεμάστηκε στη συνέχεια.
Οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Η αποδιοργανωμένη πόλη ταράσσεται από κακόβουλες φήμες, κουτσομπολιά, αυθαιρεσίες. Σε μια πυρκαγιά (προφανέστατος εμπρησμός) στην άκρη της πόλης ο νομάρχης φωνάζει ότι φλέγεται ο μηδενισμός. Ανάμεσα στους καμμένους και σφαγμένους βρίσκεται και η Μαρία.
Η ομάδα κλονίζεται, συνειδητοποιούν ότι δεν υπάρχει κανένα δίκτυο. Τα μέλη αλληλοκαρφώνονται, συλλαμβάνονται, αναγκάζονται να αυτοκτονήσουν. Ο Νικολάι θα βρεθεί κρεμασμένος στη σοφίτα του σπιτιού του.
Και ποιος σώζεται χωρίς να τον αγγίξουν ιδιαίτερα όλα αυτά; Ο αφηγητής Γκονόροφ, ο ανέμπνευστος, ο ανώνυμος Καθένας, ο επιζών, ο μόνος Ρώσος που δεν μπόρεσαν να καταλάβουν οι δαίμονες.
Ο διάλογος ως σκοπός
«Με αποκαλούν ψυχολόγο: δεν είναι αλήθεια, είμαι μόνον ένας ρεαλιστής στην ύψιστη μορφή, δηλαδή περιγράφω τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής», λέει ο Ντοστογιέφσκι.
Ποτέ ξανά τόσο παρανοϊκοί και εξτρεμιστικοί χαρακτήρες δεν εμφανίστηκαν σε ένα μυθιστόρημα. Όμως, όσο αποτροπιαστικές και νά ’ναι οι πράξεις των ηρώων του, υπάρχει πάντα μια θετική καταγραφή. Τα παθήματα των ανθρώπων συχνά οδηγούν σε ταπείνωση και αγάπη για τον άλλο. Ξεπροβάλλει το αίτημα της ελευθερίας και της πνευματικής ανεξαρτησίας. Άλλωστε οι αρνητικοί χαρακτήρες δίνονται τόσο απωθητικά που αποτελούν παράδειγμα αποφυγής. Υπάρχει χιούμορ και κυνισμός στο μυθιστόρημα στα όρια της μαύρης κωμωδίας.
Στα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι προεικονίζεται η ψυχοπαθολογία του 20ού αιώνα, τα λάθη και οι συμφορές του. Οι άνθρωποι υποφέρουν, μιλάνε για τα πάθη τους, επαναπροσδιορίζουν τους ταξικούς κώδικες συμπεριφοράς. Ο συγγραφέας έζησε σε μια εποχή όπου επικρατούσε ο υλισμός, οι επιστημονικές ανακαλύψεις ήταν πολλές, ενώ υποχωρούσε το αίσθημα της θρησκευτικής πίστης. Η επιστήμη υποσχόταν τεχνολογικές εξελίξεις, πρωτόγνωρη ευμάρεια, μείωση της βίας και των πολέμων, απελευθέρωση από τη φτώχεια και τις δεισιδαιμονίες.
Ο Ντοστογιέφσκι θέλησε να επιτεθεί στις ριζοσπαστικές ιδέες που γοήτευαν τη νεότερη γενιά. Του δινόταν η ευκαιρία να απαντήσει λογοτεχνικά στους νεότερους και να αντιτεθεί στους συγγραφείς της παλιότερης γενιάς. Ένα μυθιστόρημα κατά των μηδενιστών ήταν πριν απ’ όλα ένα ξεκαθάρισμα με τον εαυτό του. Η μικρογραφία ενός ρωσικού χωριού, που παραδίδεται στα δαιμόνια «νέων ανθρώπων», αποβαίνει διαχρονικά η μακρογραφία και άλλων τόπων και χωρών. Το αχανές, και ατιθάσευτο μερικές φορές, κείμενο φόβιζε και τον ίδιο όταν το έγραφε παλεύοντας μαζί του.
Από τις μυριάδες θεωρητικές προσεγγίσεις του έργου του Ντοστογιέφσκι ας ξαναδούμε εκείνη του Μπαχτίν2: Ο Ντοστογιέφσκι είναι βαθιά πλουραλιστικός. Αν στον Σέξπηρ, τον Ραμπελέ και τον Θερβάντες υπάρχουν τα έμβρυα της πολυφωνίας, οι πρώτοι καρποί της πολυφωνίας ωριμάζουν στον Ντοστογιέφσκι. Στη βάση του ύφους του, βρίσκεται η αντιδικία, η πάλη μεταξύ των ιδεολογικών φωνών. Υποβάλλει σε ηθικά γυμνάσια τους ήρωές του για να τους αποσπάσει το λόγο της μέχρις εσχάτων αυτογνωσίας. Το βασικό πάθος του έργου του είναι η μάχη ενάντια στη μετατροπή του ανθρώπου, των ανθρώπινων σχέσεων και όλων των ανθρώπινων αξιών σε αντικείμενο υπό καπιταλιστικές συνθήκες. Στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι συντελείται ένας τεράστιος διάλογος που έχει όλες τις ιδιαιτερότητες του «σωκρατικού διαλόγου». Ο διάλογος δεν αποτελεί τον προθάλαμο της δράσης αλλά την ίδια τη δράση. Τα πάντα στο ντοστογιεφσκικό μυθιστόρημα οδηγούν στο διάλογο και στη διαλογική αντιπαράθεση. Τα πάντα αποτελούν ένα μέσο, ενώ ο διάλογος σκοπό.
Για τη δυναμικότητα του έργου αλλά και τους προβληματισμούς που προκύπτουν σε κάθε ανάγνωση οι Δαιμονισμένοι παραμένουν το μεγαλύτερο πολιτικό μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ.
Σημειώσεις
1. Η αναγραφή των ονομάτων διατηρήθηκε από την προτεινόμενη επίσης μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου των εκδόσεων Ίνδικτος.
2. Μπαχτίν, «Ζητήματα ποιητικής στον Ντοστογιέφσκι», εκδ. Πόλις, μετ. Δημήτρης Τζιόβας.
(c) Θεόδωρος Γρηγοριάδης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου