Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗ
μετάφραση: Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 2011
μετάφραση: Φώντας Κονδύλης, εκδόσεις Πατάκης, 2013
μετάφραση: Κοραλία Μακρή, εκδόσεις Γκοβόστης, 2015
Για το «Πόλεμος και ειρήνη» έχουν ειπωθεί τόσα πολλά, όμως δεν πρόκειται να σταματήσουμε να μιλάμε όσο υπάρχει πόλεμος, ειρήνη και μυθιστόρημα. Άραγε τι είναι ακριβώς αυτό που κάνει το έργο του Τολστόι να παραμένει ένα μεγάλο μυθιστόρημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας -αν όχι το μεγαλύτερο- που ούτε ο χρόνος ούτε η εξέλιξη της μυθοπλασίας μπόρεσαν να το προσπεράσουν;
Όπως συμβαίνει με τα σπουδαία έργα, το «Πόλεμος και ειρήνη», παραμένει στη βάση του ένα διαβαστερό και ολοζώντανο κείμενο. Μπορεί να τρομάζει η μεγάλη του έκταση αλλά δεν βάζει κανενός είδους δυσκολία. Γιατί όταν γράφτηκε έθετε τους κανόνες του μυθιστορήματος που απευθυνόταν στον περισσότερο κόσμο και όχι στο «κοινό λογοτεχνίας», στο οποίο απευθύνονται σήμερα οι εξειδικευμένες μυθοπλασίες. Παραμένει ένα βιβλίο γεμάτο ζωή, ζωή αναγνωρίσιμη και ας διαδραματίζεται στις αρχές του 18ου αιώνα και επικεντρώνεται στους πολέμους ανάμεσα στην Γαλλία του μεγαλεπήβολου Ναπολέοντα και την Ρωσία (1805-12).
Ο Λέον Τολστόι (1828-1910), όταν έγραφε το βιβλίο (1863-9), δεν αντιμετώπιζε τα γεγονότα ως ιστορικά ούτε απείχαν πολύ από την εποχή του. Όμως και σήμερα δεν νιώθουμε ότι διαβάζουμε ένα ιστορικό μυθιστόρημα γιατί διατηρεί τη χρονική του οντότητα αλλά και τη διαχρονική του εμβέλεια στις επόμενες γενιές.
Ο αριστοκρατικής καταγωγής Τολστόι επιλέγει πέντε επιφανείς οικογένειες της Μόσχας και της Πετρούπολης και, μέσα από την καθημερινότητα και τις γιορτές τους, αναδεικνύει τις κοινωνικές και οικονομικές συνδιαλλαγές, τον έρωτα, τον γάμο, τα προξενιά, την άνοδο και την πτώση κάποιων που ανήκαν στην οικονομικά ισχυρή τάξη. Έτσι οι χαρακτήρες του πρίγκιπα Αντρέα, του νόθου Πιερ (που αποτελούν τις συμβολικές προβολές του συγγραφέα) αλλά και της όμορφης Νατάσσας -για να αναφέρω τους πιο βασικούς χαρακτήρες- αναδιπλώνονται από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, μεγαλώνουν, ωριμάζουν, γερνούν ενώ πεθαίνουν οι γονείς τους και παράλληλα σκοτώνονται χιλιάδες νεότεροι στα πεδία της μάχης.
Κινηματογραφικός ρυθμός
Η «ειρήνη» είναι μια ρέουσα κατάσταση, η προετοιμασία για τον επόμενο πόλεμο και πολλές φορές οι «αναίμακτες» μάχες στα σαλόνια είναι εξίσου οδυνηρές με εκείνες των πολεμικών επιχειρήσεων. Δεκάδες σκηνές, ως ανεξάρτητα επεισόδια, οδηγούν η μια στην άλλη, με απίστευτο κινηματογραφικό ρυθμό (σαν τη Ρώσικη κιβωτό του Σοκούροφ έχεις την εντύπωση ότι βρίσκεσαι σε ένα τεράστιο μονοπλάνο με steady cam). Όμως το «Πόλεμος και ειρήνη» προϋπήρξε του κινηματογράφου, τον επινόησε, δεν γράφτηκε όπως η σημερινή μυθοπλασία που προορίζεται για τις οθόνες, μικραίνοντας ωστόσο τις διαστάσεις της.
Σε αυτό το τεράστιο μυθιστορηματικό σύμπαν κινούνται δεκάδες άνθρωποι, μόνοι, με συντροφιές και με στρατιές. Οι κινήσεις τους περιγράφονται με συγκλονιστικές λεπτομέρειες, από τις ομαδικές μετακινήσεις στρατευμάτων, μέχρι το τίναγμα της οπλής ενός αλόγου, τις συσπάσεις στις εκφράσεις των προσώπων αλλά και την εσωτερική ροή της σκέψης των χαρακτήρων. Ακόμη και το πέρασμα από το ένα δωμάτιο στο άλλο μπορεί να πάρει ένα κεφάλαιο, ενώ οι πολεμικές συρράξεις απλώνονται τόσο εκτενώς που έχεις την αίσθηση ότι βρίσκεσαι μέσα σ’ αυτές. Αυτή η αίσθηση της συμμετοχής του αναγνώστη είναι μοναδική και τρισδιάστατη.
Μια πανοραμική ματιά αγκαλιάζει τα πάντα σκορπίζοντας ευφροσύνη αλλά και δέος: πού ακριβώς στεκόταν ο Τολστόι όταν έγραφε αυτό το έπος; Τι έβλεπε και πόσο διαφορετικά από τα ανθρώπινα μάτια των άλλων; Βεβαίως ο ίδιος δήλωνε ότι έγραψε κάτι κοντά στην Ιλιάδα, το επιβεβαιώνει και ο Γκόρκι στις σημειώσεις του. Σαφώς το «Πόλεμος και ειρήνη» είναι ένα επικό μυθιστόρημα, το μεγαλύτερο μετά την ομηρική εποχή. Σε αντίθεση με άλλους ρώσους συγγραφείς, ο Τολστόι δεν ξεκινούσε από τον Θερβάντες αλλά από τον Όμηρο, ωστόσο στην πορεία του απαλλάσσεται από τα μυθολογικά και μεσαιωνικά στοιχεία για να οικοδομήσει τον δικό του ρεαλισμό. Ο Ε.Μ. Φόρστερ αποκαλεί τη λογοτεχνία του «prophetic fiction» και δεν έχει άδικο. Ο Τζορτζ Στάινερ σημειώνει ότι ο Τολστόι «έβλεπε τα πεπρωμένα των ανθρώπων μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο, μέσα στο μεγάλο ρεύμα του χρόνου».
Ο χαρακτήρας και η κάθε ξεχωριστή προσωπικότητα
Ανάμεσα στον πόλεμο και στην ειρήνη υπάρχει ο άνθρωπος και το άτομο, ο χαρακτήρας και κάθε ξεχωριστή προσωπικότητα που δεν εγκαταλείπονται από τον μεγάλο αφηγητή. Χωρίς αυτούς δεν προχωράει τίποτε και χάρη σ’ αυτούς επεκτείνεται σε μια απέραντη έκταση στον χρόνο και στον χώρο όπου ηχεί -μοναδικά- μια μουσική που μπορείς να την αφουγκραστείς σε οποιαδήποτε μετάφραση. Μπορεί ο Τολστόι να παρεμβάλει διδακτικά τις σκέψεις του, γιατί ποτέ δεν ξεχνάει και τον ρόλο του εκπαιδευτικού και αναρχικού δάσκαλου που υπήρξε, όμως αυτές οι παρεμβάσεις ελάχιστα αναχαιτίζουν την πλοκή και την ιστορία.
Έπειτα το «Πόλεμος και ειρήνη» είναι ένα πολιτικό μυθιστόρημα γιατί και η Ρωσία ήταν και παραμένει ένας χώρος συνεχών πολιτικών διεργασιών. Ο Λένιν θεωρούσε τον Τολστόι τον σημαντικότερο όλων των πεζογράφων, ο Γκέοργκι Λούκατς έγραψε πολλά στις μελέτες του για το «Πόλεμος και ειρήνη». Ο Τουργκένιεφ έδωσε στον Τολστόι τον τίτλο «του μεγάλου συγγραφέα της Ρωσίας», τόσο μεγάλος που, γύρω στα 1900, ο κόσμος συνέρρεε στο χωριό του συγγραφέα Γιάσναγια Πολυάνα, για να προσκυνήσουν τον «γκριζομάλλη γεροπροφήτη» που συνομιλούσε όχι μόνον με τους Ρώσους αλλά με ανθρώπους απ’ όλο τον κόσμο, καθώς η δύναμη των μεγάλων του έργων διαπερνούσε τα όρια της δικής του επικράτειας. Κάποια στιγμή αποσύρθηκε στις στέπες για να βρει τον εαυτό του, ενώ αναζήτησε απαντήσεις στα υπαρξιακά του ζητήματα σε διαφορετικές θρησκείες φτάνοντας στο σημείο να επιδιώκει ένα είδος σωματικής αθανασίας (κατά τον Γκόρκι). Στο τέλος της ζωής του βίωνε τη μοναξιά μέσα από την άρνηση και τον μηδενισμό. Περιπλανώμενος αποσύρθηκε σε ένα σιδηροδρομικό σταθμό όπου πέθανε κατάμονος πάνω σε ένα παγκάκι. Η ιδέα του θανάτου, που κυριαρχούσε στη ζωή και στη γραφή του, έγινε ανείπωτη πραγματικότητα, απoκαλυπτική και συγκλονιστική, όπως διαλογιζόταν ο πρίγκιπας Αντρέι, στο πεδίο της μάχης σε μια δική του epiphany.
Ένα ολάκερο σύμπαν
Στα ελληνικά κυκλοφορούν τρεις μεταφράσεις. Καθώς δεν έχουμε γνώση της ρωσικής, (ξανα)διαβάσαμε το έργο εναλλάσσοντας και τις τρεις ανά κεφάλαιο, δίνοντας σημασία όχι μόνον στην απόδοση αλλά και στην ευχρηστία της έκδοσης! Πολλά τα συμπεράσματα και δεν χωράνε εδώ. Ας κρίνει και ο αναγνώστης. Τουλάχιστον μια φορά στη ζωή του πρέπει να συναντηθεί με αυτό το έργο και θα ξαναδεί τον κόσμο να γεννιέται, να ερωτεύεται, να μάχεται και να πεθαίνει: στα μάτια του μπροστά να αναδημιουργείται ένα ολάκερο σύμπαν.
Απρίλιος 2022 Θεόδωρος Γρηγοριάδης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου