Henry D. Thoreau «Walden ή Η ζωή στο δάσος»

Mετάφραση: Βασίλης Αθανασιάδης, εκδόσεις Κέδρος, 2007

Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης 

Θέλοντας να ενταχθεί στο περιβάλλον και στην αρμονία της φύσης, ο νεαρός Χένρι Ντέιβιντ Θορώ έχτισε, στα μέσα του 19ου αιώνα στις όχθες της λίμνης Ουόλντεν, μια ξύλινη καλύβα που δεν κλείδωνε ποτέ. Να επενδύσουμε στην αγαθότητα, στη λιτότητα μα πάνω απ’ όλα στην ανιδιοτελή συνδιαλλαγή με τον γείτονα, τον ξένο και τον περαστικό, έγραφε. Αποτέλεσμα του «πειράματος Ουόλντεν» ήταν το θεμελιακό κείμενο της παγκόσμιας σκέψης «Walden, ή Η ζωή στο δάσος», ένα ποιητικό, κείμενο, μανιφέστο ήθους, προδρομικό της οικολογίας και των βιβλίων αυτοβοήθειας!

Ο Χένρι Ντέιβιντ Θορώ γεννήθηκε το 1817 στο Κόνκορντ της Μασαχουσέτης και σπούδασε στο Χάρβαρντ. Καλός σπουδαστής και καλός δάσκαλος στη συνέχεια γνώρισε τον Ραλφ Γουόλντο Έμερσον που είχε εγκατασταθεί στο Κόνκορντ. Ο Θορώ μετακόμισε στο σπίτι του Έμερσον και μαζί υπήρξαν οι βασικότεροι εκπρόσωποι του Υπερβατισμού, που ξεκίνησε στην Ευρώπη ως φιλοσοφικό κίνημα και στην Αμερική πήρε τα χαρακτηριστικά κοινωνικού κινήματος. Οι υπερβατιστές πίστευαν στην υπεροχή της βαθιάς γνώσης και της διορατικότητας έναντι του ορθολογισμού, στην έμφυτη καλοσύνη του ανθρώπου, στη μοναδική ένωση όλων των δημιουργημάτων με το Θείο και τη Φύση. Απομονωμένος στη φύση ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει τη μοναδική εμπειρία. Γι’ αυτό εκεί, στη Νέα Αγγλία, στα κτήματα του Έμερσον, το 1845 ο Θορώ πήρε μια μικρή έκταση δίπλα στη λίμνη Ουόλντεν και έχτισε την καλύβα του καλλιεργώντας τη γη. Έζησε μόνος δύο χρόνια μέσα στη φύση, εφαρμόζοντας απόλυτα τις ιδέες που τον εκπροσωπούσαν.

Όσο ζούσε στο δάσος ο Θορώ περισσότερο απορροφήθηκε στη δράση και την παρατήρηση παρά στην καταγραφή. Κρατούσε λεπτομερείς σημειώσεις για κάθε μορφή ενόργανης και ανόργανης ζωής που παρατηρούσε με τη διεισδυτική ματιά του. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1854, μια δεκαετία μετά, δουλεμένο πολλές φορές. Η δομή και το ύφος του δεν είναι καθόλου τυχαία, αφού κάθε δοκίμιο αντιστοιχεί σε μια ξεχωριστή θεματική ενότητα και όλα μαζί ακολουθούν το βιολογικό ρολόι της φύσης και τον κύκλο των εποχών γύρω από τη λίμνη Ουόλντεν.

Η αρμονία της φύσης εφαρμοσμένη στον άνθρωπο

Αρχίζοντας με το κεφάλαιο «Οικονομία», ο Θορώ καταδικάζει τη ζωή μας ως ψυχαναγκαστική, μας συμβουλεύει να μην αρκούμαστε σε έναν αποκλειστικό τρόπο ζωής, επισημαίνει τη χρεοκοπία και την άρνηση κάθε ευθύνης στις αστικές κοινωνίες. Μας προτρέπει να επενδύσουμε στα σπίτια με ομορφιά, στα σημεία όπου ερχόμαστε σε επαφή με τη ζωή, να απαλλαγούμε από τα περιττά είδη που εμποδίζουν ακόμη και την κίνηση μέσα στα σπίτια μας. Τα λαξευμένα μνημεία είναι οι ταφόπλακες του έθνους αποφαίνεται ο ελεύθερος και ανατρεπτικός Θορώ. Επιθυμεί έναν κόσμο με διαφορετικούς ανθρώπους και κατηγορεί τους φιλάνθρωπους που δεν αντιστρέφουν τα ποσοστά της φιλανθρωπίας υπέρ των φτωχότερων. Δίνει πρακτικές λύσεις μέσα από την προσωπική του εμπειρία για λιτή ένδυση και λιτή διατροφή που να προέρχεται εξ ολοκλήρου από την προσωπική καλλιέργεια ή την ανταλλαγή προϊόντων, αφού η καλλιέργεια της γης κάποτε αποτελούσε τέχνη ιερή. «Οι άνθρωποι χτίζουν την καθημερινή, μονότονη ζωή τους πάνω σε θεμέλια ψευδαισθήσεων».

Οι αναφορές και οι παραπομπές του βιβλίου ανάγονται στις μεγάλες ανατολικές θρησκείες, στον Ινδουισμό, στον Κομφούκιο, στους Πέρσες ποιητές και στην Ιλιάδα. Αυτός ο τολμηρός σκεπτικιστής προτείνει να υπακούσουμε στους ανώτερους νόμους, ειδικά της φύσης, γιατί η φύση δίνει περίγραμμα στα αντικείμενα και τη ζωή μας και η αρμονία της πρέπει να εφαρμοστεί στον άνθρωπο. «Κάθε μέρα θα έπρεπε να γυρίζουμε σπίτι μας από μακριά, από περιπέτειες και κινδύνους και νέες ανακαλύψεις, με νέες εμπειρίες και νέο χαρακτήρα». Έμφαση στο διάβασμα, στα κλασικά κείμενα, «στα μόνα μαντεία που δεν έχουν παρακμάσει και μέσα τους υπάρχουν απαντήσεις ακόμα και για τα πιο σύγχρονα ερωτήματα».

Το Ουόλντεν είναι ένα πολλαπλά σημαντικό βιβλίο. Μιλάει για τη φύση και την προσαρμογή του ανθρώπου στους οργανικούς νόμους που την διέπουν. Εμπεριέχει τη φιλοσοφία του υπερβατισμού με κάθε είδους προεκτάσεις στον μικρόκοσμο, την καθημερινή επιβίωση, τη χειρωνακτική εργασία. Ασκεί κοινωνική κριτική και διαβάζεται ως σάτιρα, αφού περισσότερο αποδομεί τον κόσμο από τον οποίο αποσύρθηκε ο Θορώ παρά τον επανασυγκροτεί. Κριτικάρει τον αιώνα της εκμετάλλευσης των ανθρώπων, της ανθρώπινης δουλείας, της πολιτικής διαφθοράς, της αποξένωσης από το φυσικό περιβάλλον. Αποτελεί μια αυτοβιογραφική κατάθεση των νεανικών χρόνων του Θορώ, επεξηγώντας τους λόγους για τους οποίους επέλεξε να ζήσει μέσα στα δάση, πώς προσαρμόστηκε και πώς εμπλουτίστηκε πνευματικά από αυτή την εμπειρία. Πάνω απ’ όλα, όμως, το «Walden ή Η ζωή στο δάσος» είναι ένα καλλιτεχνικό επίτευγμα, μια ποιητική πρόζα σε μορφή δοκιμίων που τέρπουν, διδάσκουν και σίγουρα ωφελούν ακόμη και τον πιο αδιάφορο αναγνώστη. 

 Είναι εφαρμόσιμες οι ιδέες του Θορώ;

Σε μια άλλη καθοριστική φάση της ζωής του ο Θορώ αρνήθηκε να πληρώνει για έξι χρόνια τον κεφαλικό φόρο που του αντιστοιχούσε στην Μασαχουσέτη ως διαμαρτυρία για τον πόλεμο κατά του Μεξικού και τον θεσμό της δουλείας. Βρέθηκε μια νύχτα στη φυλακή, την πιο διάσημη νύχτα της αμφισβήτησης, και βγήκε γιατί πλήρωσαν οι φίλοι του. Έτσι προέκυψε το δοκίμιο «Πολιτική ανυπακοή»[1] (1849) ένα σπουδαίο μανιφέστο που αν και δεν προκάλεσε μεγάλη συζήτηση τότε, πενήντα χρόνια μετά, θαυμαστές του υπήρξαν ο Τολστόι, ο Γκάντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και οι ιδέες του ενέπνευσαν κινήματα στη Νότια Αφρική, στην Ινδία, αντιστασιακά κινήματα, οικολογικές και ειρηνιστικές οργανώσεις. Αρχίζει ως εξής: «Δέχομαι ένθερμα το απόφθεγμα “Η καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που κυβερνά ελάχιστα” και θα ήθελα να το δω να εφαρμόζεται πιο γρήγορα και συστηματικά. Εάν αυτό συμβεί, τότε θα έχουμε καταλήξει σε κάτι που επίσης πιστεύω: “Η καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που δεν κυβερνά καθόλου”· κι όταν οι άνθρωποι θα είναι έτοιμοι, μια τέτοια κυβέρνηση θα έχουν».

Άραγε σήμερα είναι εφαρμόσιμες οι ιδέες του Θορώ όταν ζούμε μέσα στη διαρκή καταπάτηση της φύσης και του περιβάλλοντος; Όταν η γραφικότητα της καλύβας έχει δώσει τη θέση της σε εργοτάξια που εκμεταλλεύονται κάθε ανεξερεύνητη γωνιά του πλανήτη και όταν η «απομόνωση» είναι μια σχετική έννοια κάτω από την διαρκή παρακολούθηση από δορυφόρους και GPS; Και κατά πόσον η πολιτική ανυπακοή ενός «πρώιμου αναρχικού» μπορεί να προταχθεί στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και των υποταγμένων καθεστώτων;

Σημείωση

1. Χένρι Ντέιβιντ Θορώ, «Πολιτική ανυπακοή», Πατάκης 2020, μτφ. Γιώργος Λαμπράκος

ΕΠΟΧΗ, εποχή των βιβλίων, Απρίλιος 2023