Thomas Bernhard «Αυτοβιογραφία»

Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης

Μετάφραση: Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Εξάντας, 1995

 Στην Αυτοβιογραφία ο αυστριακός συγγραφέας Τόμας Μπέρνχαρντ καταγράφει τα τραυματικά παιδικά και εφηβικά του χρόνια σε πέντε βιβλία που εκδόθηκαν από το 1975 μέχρι το 1982. Γεγονότα και ιστορίες που βίωσε πριν και μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, έναν ολέθριο πόλεμο για ολόκληρη την Ευρώπη: νικητές και ηττημένους. Στην πλευρά των ηττημένων βρέθηκε ο συγγραφέας, αφού η Αυστρία προσαρτήθηκε το 1938 από τους Γερμανούς.

Στο πρώτο βιβλίο «Η αιτία, ένας υπαινιγμός» ο μικρός Μπέρνχαρντ, βρίσκεται στο οικοτροφείο στο Σάλτσμπουργκ. Δεν γνώρισε ποτέ τον πατέρα του, η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε, ενώ το μεγάλο του στήριγμα είναι ο παππούς του, πρώην αναρχικός, συγγραφέας και καθοδηγητής της ζωής του. Η καθημερινότητα στο οικοτροφείο είναι ανυπόφορη με τον καθολικο-ναζιστικό περίγυρο και τον εθνικοσοσιαστικό ολοκληρωτισμό. Τον χιτλερικό διευθυντή του Δημοτικού αντικαθιστά αργότερα στο Λύκειο ένας καθολικός κληρικός. Η εσωτερική καταπίεση επιδεινώνεται από τους τακτικούς βομβαρδισμούς της πόλης, την ανημπόρια των ανθρώπων, μια κοινωνία φαντασμάτων και απελπισμένων που αποδεκατίζεται στα νοσογόνα καταφύγια.

Ο Μπέρνχαρντ δεν αφηγείται γραμμικά, παρεμβαίνει από το παρόν της γραφής και αναρωτιέται γιατί σήμερα κανείς δεν μιλά για το παρελθόν. Ως μικρός Τόμας κυκλοφορεί με αυστριακό δελτίο ταυτότητας και γερμανικό δελτίο αναγνώρισης. Διασχίζει παράνομα τα σύνορα, «το πιο ανησυχητικό πράγμα της ζωής μου». Προσπαθεί να αυτοπροσδιοριστεί ανάμεσα σε δύο «πατρίδες», να κατανοήσει τον κόσμο που καταρρέει γύρω του. Μοναδικό του εφόδιο η γραφή, χωρίς όμως να εκπορνεύσει την ιστορία της ζωής του: «Λαχταρώ να φανερώσω τον εαυτό μου» ομολογεί.

Μοναχική πορεία προς το ακρότατο σημείο

Στο Υπόγειο, μια αποτοξίνωση δουλεύει κοντά σε έναν έμπορο τροφίμων, στο υπόγειο του καταστήματος, βοηθώντας και την οικογένειά του. Ο έμπορος και ο παππούς είναι τα δύο αληθινά σχολεία της ζωής του, αυτοί που όρισαν τα θεμέλια της ύπαρξής του γιατί του έδωσαν μια υπεύθυνη θέση και έναν κοινωνικό ρόλο. Ο Μπέρνχαρντ πάντα έτρεχε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αυτό ήταν το μότο της ζωής του, «το ακρότατο σημείο της αντίθετης κατεύθυνσης, και αυτό το ακρότατο σημείο έθεσα για στόχο στον εαυτό μου». Αποφεύγει να ταυτιστεί με τον «τεχνητό άνθρωπο της Ευρώπης» και εναντιώνεται σε όλα μα πάνω απ’ όλα στον ίδιο του τον εαυτό. Από έναν απλό άνθρωπο της αγοράς, με τον οποίο συνομιλεί, παίρνει το επόμενο μήνυμα ότι οι άνθρωποι δεν αλλάζουν, «όλα είναι το ίδιο». Όμως στο υπόγειο, πρόθυμος και γοργός, αρπάζει ένα δυνατό κρύωμα που θα τον στείλει στα νοσοκομεία για τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Εκεί ξαναβλέπει τον θάνατο γύρω του, ετοιμοθάνατους ανθρώπους, χωρίς ελπίδα και φροντίδα.

Το τρίτο βιβλίο «Η ανάσα, μια απόφαση» είναι ένα αποπνικτικό κείμενο, που κόβει την ανάσα του αναγνώστη όπως και του αφηγητή. Ο μικρός Τόμας στο κρεβάτι αναλογίζεται όσα πέρασε, πάντα μέσα από το φίλτρο του σημερινού αφηγητή. Αυτοβιογραφία ή αυτομυθοπλασία; «Εδώ κοινοποιούνται θραύσματα, από τα οποία αν είναι πρόθυμος ο αναγνώστης, μπορεί το δίχως άλλο να συνθέσει ένα κείμενο. Τίποτε παραπάνω. Θραύσματα των παιδικών και εφηβικών μου χρόνων. Τίποτε παραπάνω». Δεν τον ενδιαφέρει πού θα καταλήξει, έχει επιλέξει μια μοναχική πορεία, μια υπαρξιακή απελπισία που τον φέρνει πάντα αντιμέτωπο με τον εαυτό του και τους άλλους.

Οι δικοί του Δαιμονισμένοι

Στο τέταρτο βιβλίο, «Το κρύο, μια απομόνωση», η κατάσταση της υγείας του επιδεινώνεται. Μεταφέρεται σε δημόσιο σανατόριο, πνευμονοπαθής, σε συνθήκες αντίστοιχες ενός σωφρονιστικού ιδρύματος. Για τον Μπέρνχαρντ σχολείο, εκκλησία, νοσοκομείο, είναι όλα ασφυκτικά καταφύγια, «ο κόσμος όλος είναι ένα σωφρονιστικό ίδρυμα με πολύ μικρή ελευθερία κινήσεων». Ειδικά ο κόσμος που πέθαινε δίπλα του στο σανατόριο από τις συνέπειες του πολέμου: πείνα, απομόνωση, απόγνωση. Οι άνθρωποι ξεψυχούσαν απελπισμένοι, άγνωστοι, αμελητέοι. Πολλές φορές ο έφηβος Τόμας σκεφτόταν την αυτοκτονία σε μια πόλη, όπως το Σάλτσμπουργκ που είχε ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά αυτοκτονιών στην Ευρώπη. 

Στο σανατόριο, στη μαρτυρική θεραπεία με παρακεντήσεις και λιγοθυμίες (περιγραφές που συγκλονίζουν αληθινά) και, ενώ τον αντιμετωπίζουν ως μελλοντικό νεκρό, εκείνος συνέρχεται σταδιακά. Αναπτύσσει την πνευματικότητα του με τη βοήθεια της μουσικής, ο Μότσαρτ είναι η απόλυτη αγάπη του. Τραγουδάει από μέσα του και ανακτά δυνάμεις. Μόνον η τέχνη και η λογοτεχνία θα τον αναστηλώσουν. Η μεγάλη βιβλιοθήκη του παππού του, με τα χιλιάδες βιβλία, είναι η μόνη του παρηγοριά. Δεκάδες οι αναφορές σε συγγραφείς και βιβλία· εμμονή με τους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι. Η σελίδα όπου αναλύει το μυθιστόρημα και πώς το ενστερνίζεται, αποτελεί το κλειδί ανάγνωσης όχι μόνον της «αυτοβιογραφίας» αλλά και ολόκληρου του έργου του. «Η τερατωδία τους μου είχε δείξει τον σωστό δρόμο». Η λογοτεχνία γι’ αυτόν είναι μόνον οι Δαιμονισμένοι και τώρα πια έχει αποφασίσει να βγει στον δικό του δρόμο και να αναζητήσει του δικούς του Δαιμονισμένους.

Στο πέμπτο βιβλίο, «Ένα παιδί», επιστρέφει και πάλι στην παιδική του ηλικία, προσπαθώντας να δώσει ένα στίγμα της ανατροφής του. Πάνω στο ποδήλατο του κηδεμόνα του, που βρίσκεται στο πολεμικό μέτωπο, αποφασίζει να επισκεφτεί μια θεία του, χιλιόμετρα μακριά, κάτω από βροχή και ιδιαίτερα αντίξοες καιρικές συνθήκες. Τον έλκυε το καταστροφικό στοιχείο, ονειρευόταν να βάλει εμπόδια πάνω στις σιδηροδρομικές ράγες, να βλέπει το τρένο να εκτροχιάζεται, τη γέφυρα να γκρεμίζεται. Ζούσε πάνω σε ένα τεντωμένο σχοινί, μια απειλή πτώσης αιωρείτο πάνω στον ίδιο και στον περίγυρο του. Η μητέρα του τον έβριζε ότι είναι ένα τέρας, τον άφηνε μωρό σε ένα ψαροκάικο στο Ρότερνταμ (όπου τον είχε γεννήσει), για να πηγαίνει στη δουλειά μέχρι να επιστρέψει στην Γερμανία, αφού ο πατέρας του εξαφανίστηκε για πάντα από τη ζωή τους χωρίς καν να τον αναγνωρίσει.

Έργο ευρύτατο, σκοτεινό, σκωπτικό, απελπισμένο

Ο Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989), είναι μια από τις οριακές φωνές του 20ού αιώνα. Η Αυστρία, παρά την ανελέητη κριτική που της άσκησε ο Μπέρνχαρντ για το ναζιστικό της παρελθόν, τον τίμησε. Κάποιοι τον μήνυσαν γιατί αναγνώρισαν στα βιβλία του τον εαυτό τους, ενώ ο ίδιος για ένα διάστημα απαγόρευσε την παρουσίαση των θεατρικών κειμένων του στην πατρίδα του. Το έργο του, ευρύτατο, με πολλά μυθιστορήματα και θεατρικά έργα, είναι ένα έργο σκοτεινό, σκωπτικό, απελπισμένο. Στην Αυτοβιογραφία όμως ο αναγνώστης απολαμβάνει τη λογοτεχνική του δύναμη γιατί πρόκειται για ένα συγκλονιστικό βιβλίο που ξεπερνάει τα διαχωριστικά πραγματικότητας και αλήθειας. Μια λογοτεχνία που προασπίζει τη γλώσσα και την αλήθεια αλλά, όπως τονίζει κι εκείνος, «είναι άχρηστη όταν πρόκειται να πούμε την αλήθεια».

 

Θεόδωρος Γρηγοριάδης

ΕΠΟΧΗ, Η Εποχή των βιβλίων. 7 Μαίου 2023