Βάζοντας στο στόχαστρο τον ναζισμό που επιβιώνει
Μαρ 2, 2025 Εποχή, Εποχή των βιβλίων
Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης
Μετάφραση: Βασίλης Τσαλής, εκδόσεις Κριτική, 2024
Μια ομάδα Γερμανών επισκεπτών έρχονται στη Ρώμη λίγο μετά τη λήξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Δεν θα τους αποκαλούσες την πιο αρμονική παρέα, κάποιοι συγγενεύουν μεταξύ τους και κάποιοι θέλουν να ξεκόψουν. Ωστόσο, τους ενώνει ένα καλλιτεχνικό γεγονός, μια συμφωνική συναυλία είναι η αφορμή. Τρεις μέρες θα περιφέρονται στη πόλη, κουβαλώντας τις ιστορίες και τα πάθη τους που θα αποκαλυφθούν, εδώ, στην αιώνια πόλη. Ορισμένοι όμως συνδέονται προσωπικά με το αιματηρό ναζιστικό παρελθόν της χώρας τους.
Βασικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος ο Γκότλιμπ Γιούντεγιαν, πρώην στρατηγός των SS, που κατάφερε να δραπετεύσει από το Βερολίνο στο τέλος του πολέμου και τώρα με άλλο όνομα αγοράζει παράνομα όπλα για λογαριασμό ενός Άραβα σεΐχη. Αμετανόητος, αδυσώπητος, ονειρεύεται την παλινδρόμηση του ναζισμού, αναριγεί στη σκέψη των εκτελεσμένων θυμάτων, αναπολεί τις στιγμές «μιας εποχής δίχως Γκαίτε» που πυροδότησε το κάψιμο των βιβλίων και την απαρχή του Χίτλερ. Καθώς χάνεται μέσα στην πόλη, στον λαβύρινθο από σοκάκια, προσεταιρίζεται ιδεολογικά τη διαχρονική της ιστορικότητα. Ταυτόχρονα έχει μόνιμα την υποψία ότι τον παρακολουθούν. «Η παράλυση πλανιόταν στην αρχαία ατμόσφαιρα αυτής της πόλης, παράλυση και συμφορά».
Ο συγγραφέας Βόλφγκανγκ Κέπεν τον παρακολουθεί κατά πόδας, δεν θα τον αφήσει να ξεφύγει, το τέλος του Γιούντεγιαν προδιαγράφεται, εντείνοντας την ανασφάλεια και τη διαίσθηση του κινδύνου. «Δεν ήθελε να πεθάνει. Ένιωθε την εγγύτητα του θανάτου. Δεν φοβόταν». Ο πρώην SS περπατάει στην πόλη μετά από χρόνια. Την τελευταία φορά που βρέθηκε στη Ρώμη ήταν με τον Μουσολίνι και ο Ιταλός δικτάτορας τον φοβόταν. Τώρα όμως ο κόσμος τον αγνοεί, πώς είναι δυνατόν να τον προσπερνά αδιάφορα το πλήθος, αυτόν που σκορπούσε τρόμο; Ο Γιούντεγιαν χώνεται σε μια σήραγγα, τον ρουφάει μέσα της σαν πύλη του κάτω κόσμου. Καθόλου τυχαία η προμετωπίδα του βιβλίου, «il mal seme d’ Adamo» προέρχεται από την Κόλαση του Δάντη.
Οι χαρακτήρες
Η γυναίκα του Γιούντεγιαν, η Εύα, παραμένει κλεισμένη στο δωμάτιό της, στο ξενοδοχείο, υστερική και πεισματάρα, ελπίζοντας να ανατείλει μια καινούργια εποχή στη Γερμανία και στην Ευρώπη· σαν ζευγάρι τους δένει το Τρίτο Ράιχ. Ο κουνιάδος του, πάλι, ο Φρίντριχ Πφάφρατ, ένας αξιοσέβαστος δήμαρχος, κατέφτασε με τη γυναίκα του και τους δυο γιους του, τον Ντίτριχ και τον Ζίγκφριντ του οποίου τη συμφωνία θα διευθύνει ο Κίρενμπεργκ, πρώην κρατούμενος στρατοπέδων συγκέντρωσης και νυν πλάνητας διευθυντής ορχήστρας. Όμως ο πατέρας ανησυχεί για την πορεία του Ζίγκφριντ. Θεωρεί ότι το έργο του, που θα παρουσιαστεί σε μια αίθουσα συναυλιών στη Ρώμη, είναι επηρεασμένο από τον μοντερνισμό και τον Σένμπεργκ και σύμφωνα με την προσαρμογή που θα κάνει ο Κίρενμπεργκ. Δυσφορεί επίσης που ο Ζίγκφριντ είναι ομοφυλόφιλος αναζητώντας νεότερους εραστές με κάθε ρίσκο.
Στο μεταξύ, ο γιος του Γιούντεγιαν, ο Άντολφ, ετοιμάζεται να χριστεί καθολικός ιερέας, είναι κι αυτός εδώ στη Ρώμη, δοκιμάζοντας την πίστη και τις πνευματικές του αντοχές. Ο Άντολφ νιώθει ότι η λαμπρή μεγαλοπρέπεια των ναών και του καθεδρικού του Αγίου Πέτρου τον συνθλίβουν. Παράλληλες πορείες για την κόλαση και για τη λύτρωση. Ο Ζίγκφριντ στο ποτάμι με τους πόρνους και μετά στα λουτρά, ο Άντολφ σε ένα μπουντρούμι βασανισμών, σε μια «ατμόσφαιρα τάφου», μια αποκαλυπτική σκηνή που απογειώνεται λογοτεχνικά. Θα αντικρίσει μετά τον πατέρα του σε μια άβολη στιγμή, θα δει τη γύμνια του, σωματική και ψυχική· ο μελλοντικός ιερέας θα κλονιστεί καθώς ο Ζίγκφριντ θα τον παρασύρει και σ’ άλλες γήινες εμπειρίες.
Πολυεπίπεδο μυθιστόρημα
Πυκνό, πολυεπίπεδο μυθιστόρημα, που, παρά τη σχετικά μικρή του έκταση, δεν αφήνει κανέναν, ούτε τους χαρακτήρες αλλά ούτε και τον αναγνώστη, να χαλαρώσουν. Αυτή η ζοφερή αντι-ξενάγηση στην Αιώνια Πόλη, μόνον τουριστική δεν θα την αποκαλούσαμε, ούτε καν πρωθύστερα φελινική, (αν πήγαινε εκεί το μυαλό μας σε κάποιες στιγμές), είναι μια πόλη σκιών και βεβαρημένης ιστορικής μνήμης. Οι Γερμανοί σέρνονται σαν φαντάσματα, προσδοκώντας την «ανάσταση» της καταρρακωμένης χώρας τους. Ο αφηγηματικός λόγος του Κέπεν είναι ορμητικός, δεν φείδεται εκφραστικών μέσων, εξωστρεφής σε αντίθεση με την εγκλωβισμένη προσωπικότητα των ηρώων του. Στην ίδια σελίδα μιλάνε διαφορετικές φωνές: ο Ζίγκφριντ στο πρώτο πρόσωπο, με την αμεσότητα της εσωτερικής φωνής, σε αντιδιαστολή με το τρίτο πρόσωπο των υπολοίπων, του πατέρα και του θείου, των αδίστακτων συγγενών.
Η επίσκεψη, η εγκατάσταση, η μετατόπιση σε μια άλλη χώρα δεν αφήνει ποτέ ανεπηρέαστο τον ξένο επισκέπτη, πόσο μάλλον έναν καλλιτέχνη ή συγγραφέα. Η Ρώμη ανέκαθεν ενέπνεε τους δημιουργούς ανάλογα με τις προθέσεις τους. Ο Ναθάνιελ Χώθορν, τακτικός προσκυνητής, κάπου αποκάλεσε τη Ρώμη «ένα ψόφιο σε αποσύνθεση πτώμα». Ο Χένρι Τζέιμς την αποθέωσε και πιο πριν την αγκάλιασαν καλλιτεχνικά ο Μπάιρον, ο Σταντάλ, ο Γκόγκολ.
Όμως ο Τόμας Μαν σκιάζει την ιστορία του Κέπεν[1], όχι μόνον με τον Δόκτωρα Φάουστους αλλά και με τον Θάνατο στη Βενετία αφού η τελευταία φράση του μυθιστορήματος του Τόμας Μαν (που είναι και η δεύτερη προμετωπίδα στο βιβλίο του Κέπεν) ανατρέπεται από τον Κέπεν στο φινάλε του δικού του βιβλίου. Πάντως ο Βόλφγκανκ Κέπεν δεν θεωρητικολογεί, εκθέτει ασύστολα και άφοβα τους χαρακτήρες του, αυτό που θα κάνει ακόμη πιο ορμητικά ο Μπέρνχαρντ λίγα χρόνια μετά.
Ο συγγραφέας
Ο Γερμανός Βόλφγκανγκ Κέπεν (1906-1996) όσο ζούσε εξέδωσε μια τριλογία, τη λεγόμενη «Τριλογία της αποτυχίας», της οποίας το πρώτο μέρος, «Περιστέρια στη χλόη», κυκλοφορεί επίσης από τις εκδόσεις Κριτική στα ελληνικά από τον ίδιο έμπειρο μεταφραστή, τον Βασίλη Τσαλή. Ο Κέπεν ισχυριζόταν ότι στα είκοσί του είχε γνωρίσει τον Γιόζεφ Ροτ· η καριέρα του δεν κύλισε ατάραχα, ταλαιπώρησε πολύ και τον εκδότη του που επί δεκαετίες περίμενε ένα επόμενο έργο του. Το 1962 ο Κέπεν τιμήθηκε με το σημαντικό Βραβείο Büchner.
Το 1954, όταν εκδόθηκε το μυθιστόρημα, δεν το υποδέχθηκαν με θετικές κριτικές, καθώς στόχευε τον ναζισμό που ακόμη δεν είχε εκλείψει. Αυτές οι διαβρωτικές και σκοτεινές εικόνες του παρελθόντος, όπως επανερχόταν στις σκέψεις των μεταπολεμικών ναζιστών, δεν ήταν καθόλου ευκολοδιάβαστες. Αλλά ούτε και σήμερα θα είναι, αφού ο Κέπεν στοχάζεται πάνω στη μεταμόρφωση του γερμανικού έθνους καθ’ όλη τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα με προφητικές προβολές στον εικοστό πρώτο.
Σημείωση:
1. Florian Trabert «Il mal seme d’Adamo» Dante’s Inferno and the Problem of the Literary Representation of Evil in Thomas Mann’s Doktor Faustus and Wolfgang Koeppen’s Der Tod in Rom (ελεύθερο στο διαδίκτυο)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου