Κώστας Ταχτσής «Το τρίτο στεφάνι»

"Η αγωνία και η κρίση της νεοελληνικής ταυτότητας"

του Θεόδωρου Γρηγοριάδη

Η επανέκδοση του έργου του Ταχτσή μας δίνει την αφορμή να ξαναδιαβάσουμε με ένα άλλο βλέμμα το Τρίτο στεφάνι, ένα καθοριστικό έργο της ελληνικής πεζογραφίας του 20ού αιώνα. Ένα μυθιστόρημα ορμητικό, σαρκαστικό, ακατανίκητο στον χρόνο από έναν τολμηρό συγγραφέα του οποίου η προσωπική ζωή ανταγωνίστηκε τη μυθοπλασία του.  

Την ιστορία, που λίγο πολύ όλοι την ξέρουμε, είναι δύσκολο να την συνοψίσεις με τόσα σκαμπανεβάσματα στον χώρο και στον χρόνο. Είναι μια αφήγηση που ρέει συνειρμικά μέσα από διαρκείς παλινδρομήσεις στο παρελθόν συμπαρασύροντας ανθρώπους, ιδέες και γεγονότα με έναν τρόπο που δεν έχει ξανασυμβεί στην ελληνική πεζογραφία.                           

Η Νίνα αναλαμβάνει να μας εξιστορήσει την περιπέτεια της ζωής της αλλά και της αγαπημένης της Εκάβης, της πεθεράς της από τον τελευταίο της γάμο. Κι έτσι, από το αφηγηματικό παρόν της Νίνας κάπου μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οδηγούμαστε στα χνάρια δύο οικογενειών που δεν έχουν τίποτε το ηρωικό ή συνταρακτικό να πουν παρά να εκθέσουν τις ταπεινές ζωές τους με τις δυσκολίες και τα πάθη τους. Εκπροσωπούν τη μεσαία τάξη της ελληνικής κοινωνίας, τη ραχοκοκαλιά των ανθρώπων που χτίσανε και στήριξαν την πατρίδα τους χωρίς καμιά βοήθεια στο ανώνυμο διάβα τους.  

Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα καλύπτει τις πέντε πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, πράγμα που δίνει τη δυνατότητα στις αφηγήτριες να εστιάζουν άλλοτε με ακρίβεια και άλλοτε αποσπασματικά σε βασικούς σταθμούς της νεοελληνικής ιστορίας: Μακεδονικός Αγώνας, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Καταστροφή, 4η Αυγούστου, Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, Κατοχή, Δεκεμβριανά. Αυτά όμως τα ιστορικά επίκεντρα δεν αποτελούν αποκλειστικά τον μοχλό της αφήγησης γιατί το Τρίτο στεφάνι δεν είναι ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά ανθρωποποιεί την Ιστορία, ερμηνεύοντας τα γεγονότα και τις καταστάσεις μέσα από τις ζωές και τις μαρτυρίες των χαρακτήρων και όχι από τα απρόσωπα ιστορικά ντοκουμέντα. 

Οι παρεκτροπές και παρεκβάσεις των αφηγητριών δεν είναι ποτέ κουραστικές, αλληλοπλέκονται αντηχώντας και απηχώντας η μία την άλλη, ενώ σε κάθε κεφάλαιο επιστρέφουμε πάντα στο παρόν της Νίνας που, λες και μπροστά στο εικονοστάσι της Εκάβης, την λιβανίζει με λόγια και μνήμες όπως θα έκανε μπροστά στον τάφο της.  

«Τώρα, ύστερ’ από δεκαπέντε χρόνια, αναπολώ εκείνο το απόγεμα και σκέπτομαι τι παράξενη είναι η ζωή και τι παιγνίδια είμαστε στα χέρια της. Που να φανταστώ ποτέ ότι καλώντας την να ξανάρθει, μόνο και μόνο για να σκάσω την Ερασμία, άνοιγα, όπως λένε, ένα καινούργιο κεφάλαιο στην ιστορία της ζωής μου! "Την πόρτα μας την ξέρεις τώρα", της λέω, "μην περιμένεις ιδιαίτερες προσκλήσεις. Έλα όποτε θέλεις να πιούμε ένα καφεδάκι". Κι όταν έφυγε: "Πώς είπες ότι τη λένε;" λέω της Ερασμίας. "Εκάβη", μου λέει ξερά-ξερά…»  

***

Ο Κώστας Ταχτσής γεννήθηκε στις 8 Οκτωβρίου του 1927 στη Θεσσαλονίκη όπου έζησε επτά χρόνια. Μετά το χωρισμό των γονιών του έρχεται στην Αθήνα με τη γιαγιά του όπου τελειώνει δημοτικό και γυμνάσιο. Σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών για δύο χρόνια. Ταξίδεψε στην Αγγλία, Γερμανία, Αυστρία, Αφρική, Αυστραλία. Την άνοιξη του 1960 επιχειρεί το γύρο της Ευρώπης με μια βέσπα μέχρι το Εδιμβούργο γράφοντας, στις διάφορες στάσεις, μερικά από τα κεφάλαια του μοναδικού του μυθιστορήματος. Από την Αυστραλία ξανά, στέλνει στην Ελλάδα για τύπωμα τα χειρόγραφα του μυθιστορήματος, που όμως απορρίπτεται ως ακατάλληλο. Το εκδίδει ο ίδιος με δικά του έξοδα, το 1962, οπότε και επιστρέφει στην Ελλάδα. Επί χούντας πρωτοστατεί στη δήλωση των 18 και καλείται επανειλημμένως στην Ασφάλεια. Το Τρίτο Στεφάνι τον πρώτο καιρό της έκδοσής του πούλησε μόνον 10 αντίτυπα. Το 1972 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ερμής. Ο Κώστας Ταχτσής δολοφονήθηκε βίαια τον Σεπτέμβριο του 1988.  

Ζητήματα ταυτότητας και ορίων 

Το Τρίτο στεφάνι είναι ίσως το μοναδικό κείμενο στην ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα που εξ αρχής δήλωσε την ετερότητά του και μάλιστα με τρόπο προκλητικό. Που θέτει ζητήματα γένους του αφηγητή σε σχέση με τη φωνή του συγγραφέα.  

Στον πεζογραφικό μας κανόνα το Τρίτο Στεφάνι είναι το πρώτο μυθιστόρημα σε πρώτο γυναικείο πρόσωπο. Βεβαίως ο Ταχτσής κατηγορήθηκε ότι έγραψε «σαν γυναίκα» λόγω της παρενδυτικής του τάσης αντί να επαινεθεί για το πόσο δεξιοτεχνικά ένας συγγραφέας πασχίζει να υποδυθεί την ηρωίδα του και μάλιστα τα καταφέρνει με την παρατηρητικότητα και τη διαίσθηση ενός προικισμένου πεζογράφου. 

Ο Ταχτσής άνοιγε μέτωπο και από τη μεριά των γυναικών. Ακροβατούσε επικίνδυνα ανάμεσα στα δύο φύλα θέτοντας ζητήματα ταυτότητας και ορίων. Να γιατί το Τρίτο στεφάνι κυνηγήθηκε στην περίοδο της χούντας, στη μεταπολίτευση χαρακτηρίστηκε «γυναικίστικο», ενώ τα τελευταία χρόνια με τη διεύρυνση των θεωρητικών σπουδών στο λογοτεχνικό πεδίο –βλέπε φεμινισμός, σπουδές φύλου, queer– διαβάζεται πολυπρισματικά.  

Τίνος λοιπόν φωνή είναι αυτή που αφηγείται και πού κρύβεται ο συγγραφέας; Με ποιο συγγραφικό προσωπείο; Είναι ο Τζέκιλ και ο Χάιντ ή ο ανδρόγυς, καθώς έλεγε και η Βιρτζίνια Γουλφ, που κουβαλάει κάθε άνθρωπος και ειδικά ένας καλλιτέχνης; Είναι μήπως ο διανοούμενος που χρησιμοποιεί ανατρεπτικά τη γυναικεία αμφίεση σε συνδυασμό με το διονυσιακό και καρναβαλικό στοιχείο;  

Η ιδιωματική φωνή της μεταπολεμικής Ελλάδας 

Το Τρίτο στεφάνι δημιούργησε μια αληθινή κρίση σαν κι εκείνες που ξεσπάνε όταν διακυβεύονται ζητήματα ερωτικής απόκλισης και επαναπροσδιορισμού ρόλων και ταυτοτήτων. Το Τρίτο στεφάνι είναι η αγωνία και η κρίση της νεοελληνικής ταυτότητας. Είναι λαϊκό και εξωφρενικό, ποιητικό και αθυρόστομο, γραμμένο υπέροχα σε μια ακατάσχετη γλώσσα που κουβαλάει όλες τις εκφορές της ελληνικής, τα ελληνικά που ενεργοποιούνται μέσα από την περιπλάνηση του συγγραφέα, από τον ξενισμό και τη μετατόπιση της μητρικής του γλώσσας. «Γεια σου, βρε Λόγγαινα, ηρωική κι αδάμαστη! Είσαι κι εσύ σαν την Ελλάδα, λιγάκι τρελή, μα έχεις χρυσή καρδιά...» λέει της Εκάβης κάποιος γνωστός της.  

Η ιδιωματική φωνή του συγγραφέα γίνεται φωνή της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η απελπισία, ο σαρκασμός και η ζωντάνια της Νίνας και της Εκάβης τις στοιχειώνουν ως τις πιο συμβολικές φιγούρες του νεότερου ελληνισμού. O χειμαρρώδης λόγος τους με το πέρασμα των χρόνων θα βρει αντηχεία στη νεότερη ελληνική επιθεώρηση και στη μικρή οθόνη. Οι γυναίκες που κραυγάζουν στις τηλεοπτικές σειρές είναι οι παρενδυτικές λαλιές του ταχτσικού ιδιώματος. Ωστόσο, το Τρίτο στεφάνι διαβάζεται, δεν ξεφωνίζεται.  

Την νέα έκδοση από τις εκδόσεις Ψυχογιός προλογίζει έξοχα η Μικέλα Χαρτουλάρη ενώ παράλληλα κυκλοφορούν οι συλλογές διηγημάτων «Τα ρέστα», «Η γιαγιά μου η Αθήνα» και η ποιητική συλλογή «Καφέ Μπραζίλιαν» όλα σε επιμέλεια του Δημήτρη Παπανικολάου. Ευκαιρία να διαβαστούν και από τη νεότερη γενιά.

Θεόδωρος Γρηγοριάδης (c)

Από  τις Εκδόσεις Ψυχογιός, 2020 

Δημοσιεύτηκε 05/12/21 στην Εποχή των βιβλίων, Εποχή.