Stanislaw Lem «Σολάρις»

Μετάφραση: Γιώργος Τσακνιάς, εκδόσεις Ποταμός. 2003.2022

Το Σολάρις εκδόθηκε το 1961 και παραμένει ένα κλασικό έργο της επιστημονικής φαντασίας. Όμως πάνω απ’ όλα πρόκειται για ένα συναρπαστικό λογοτεχνικό έργο που διαφεύγει από τις νόρμες του είδους και κατατάσσεται ανάμεσα στα κείμενα που διαβάζονται και προβληματίζουν διαχρονικά.

Όσοι έχουν δει μόνον τις δύο ταινίες, που βασίζονται στο μυθιστόρημα, του Αντρέι Ταρκόφσκι (1972) και του Στίβεν Σόντεμπεργκ (2002), καλό είναι να διαβάσουν το βιβλίο όχι μόνον επειδή ο δημιουργός του δεν ήταν ευχαριστημένος με τις σεναριακές διασκευές αλλά και γιατί, όπως συμβαίνει στα καλά έργα, η ουσία και το νόημα ελλοχεύει στο κείμενο παρά στη φευγαλέα εκδοχή των εικόνων.

Ο Σολάρις είναι ένας πλανήτης με δύο ήλιους που η επιφάνειά του καλύπτεται από έναν απέραντο ωκεανό, έναν ιδιαίτερο ωκεανό, τον οποίο μελετούν οι γήινοι επιστήμονες για δεκαετίες αλλά κανείς δεν μπόρεσε να διεισδύσει στο βάθη και στα μυστικά του. Ένας σκεπτόμενος, πρωτοπλασματικός ωκεανός, ένας ακαταγράφητος κολοσσιαίος εγκέφαλος με αδιανόητες για τον ανθρώπινο εγκέφαλο δυνατότητες.

Ο Κρις Κέλβιν, γιατρός με ιδιότητα ψυχολόγου, θα καταφτάσει στον διαστημικό σταθμό πάνω από τον πλανήτη με το σκάφος «Προμηθέας» για να καταγράψει αμφίδρομα τη συμπεριφορά των επιστημόνων του σταθμού και του ωκεανού. Είναι εξ αρχής ολοφάνερη η επίδραση του ωκεανού πάνω στα γήινα όντα από τα οποία «κλέβει» μνήμη και δεδομένα επαναφέροντας αντίγραφα των ονείρων και της αλλοτινής ζωής τους. Σαν να μελετά ο ωκεανός τους απρόσκλητους επισκέπτες. Οι επιστήμονες αντιδρούν παράξενα και παρανοϊκά. Άλλος αποτρελαίνεται, άλλος αυτοκτονεί. Έρχεται και η σειρά του Κέλβιν: θα συναντήσει την Χάρεϊ, την γυναίκα του, μόνον που αυτή είναι νεκρή από καιρό και αυτό που αντικρύζει και προσπαθεί με αγωνία να κρατήσει κοντά του είναι μια ανάπλαση εκείνης, μια προβολή από τον εγκέφαλο του ωκεανού. «Όλα αυτά που ζούσα, ανακάλυπτα ή υπέθετα αποτελούσαν μέρος ενός ενιαίου όλου, τρομακτικού και ασύλληπτου», ομολογεί ο Κέλβιν ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής της ιστορίας.

Αυτό το ασύλληπτο θα προσπαθήσει να κατανοήσει μέσα από μετρήσεις και εξισώσεις σε υπολογιστές, εκπληκτικές παρατηρήσεις των μεταμορφώσεων του ωκεανού αλλά και καταφεύγοντας σε μια τεράστια βιβλιοθήκη (μπορχικών διαστάσεων – μολονότι ο Λεμ διαφωνούσε με τις μυθοπλαστικές «τακτικές» του αργεντινού συγγραφέα). Όμως και οι παλιότερες μελέτες, αντί να διαφωτίζουν, αποπροσανατολίζουν τον κάθε επιστήμονα-θύμα της διαδραστικής συμπεριφοράς του που μεταλλάσσεται διαρκώς με τρομακτικούς σχηματισμούς, διακυμάνσεις, καταβυθίσεις και εκτινάξεις της αρχέγονης ύλης του.

Ο ανθρώπινος νους παλεύει με το άλυτο ερώτημα

Ο απέραντος, ολοζώντανος, ωκεανός άραγε είναι μια μικροσκοπική προβολή του απέραντου σύμπαντος; Το άλυτο ερώτημα αιωρείται και, παρά τις συνεδρίες με βιντεόφωνο που θυμίζουν το σημερινό zoom, οι επιστήμονες παραμένουν μόνοι, με τα ενεργοποιημένα φαντάσματα της μνήμης. Η συμπεριφορά του ωκεανού μοιάζει να έχει τη δική του ταυτότητα και στερείται κάθε έλλογης εξήγησης ή ηθικού νοήματος. Καμιά ανθρώπινη φαντασία δεν μπορεί να συλλάβει το επόμενο στάδιο ή μήπως μόνον η «επιστημονική φαντασία» – επινοημένη όμως στα μέτρα της ανθρώπινης σκέψης;

Εκεί πέρα, στο σύμπαν, υπάρχει αυτό που ο ανθρώπινος νους παλεύει να συλλάβει από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του ως είδος και το μόνον που προσλαμβάνει είναι η μεταφυσική ενός Υπερθεού. Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τον ανεπαρκή του εγκέφαλο απέναντι στο Σύμπαν. Αυτά τα θέματα τίθενται στο βιβλίο από τον Λεμ: τα όρια της επιστήμης και της ανθρώπινης γνώσης, η μοναχική θέση μας στο σύμπαν, το αδιέξοδο της Επαφής με τον άλλον, εκεί έξω, εκεί πέρα, που θα τον θέλαμε –ανοήτως– νά ’ναι σαν και μας, πιστό κι υπάκουο αντίγραφό μας. Ωστόσο μπορεί να υπάρχουν εκατομμύρια άλλοι με διαφορετικές μορφές. Και, όπως λέγεται μέσα στο κείμενο: «αν δεν μπορούμε να επικοινωνούμε μεταξύ μας, πώς θέλουμε να επικοινωνήσουμε με τον ωκεανό;»

Η σύγκριση του Ωκεανού με το Σύννεφο της Google (iCloud) που συγκεντρώνει τα δεδομένα των χρηστών επαναπροσδιορίζοντας τους ψηφιακά, καθιστά το Σολάρις ακόμη πιο επίκαιρο.

Διαστημική περιπέτεια με γνώση φυσικών φαινομένων

Το «Σολάρις» είναι ένα λογοτεχνικό, φιλοσοφικό κείμενο, ρεαλιστικό στην καταγραφή του, μια διαστημική περιπέτεια με άπλετη γνώση των φυσικών φαινομένων. Δεν θυμίζει άλλα βιβλία συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας που γέρνουν στην πιο καρτουνίστικη εκδοχή του είδους με πολέμους πλανητών και σκηνές αποκάλυψης. Ίσως και γι’ αυτό ο συγγραφέας, που γεννήθηκε το 1921 στην Λβεβ της Πολωνίας (σήμερα Ουκρανία) και σπούδασε ιατρική, να μην εντάχθηκε ποτέ στον διεθνή κύκλο των συναδέλφων του. Ακόμη κι ο Φίλιπ Ντικ, μέσα στην παράνοια των τελευταίων χρόνων του, τον κατηγορούσε στο FBI. Ως παιδί ο Λεμ κατασκεύαζε διαβατήρια και ψεύτικες ταυτότητες. Με τέτοια χαρτιά διέφυγε για να γλυτώσει από τους ναζί λόγω της εβραϊκής του καταγωγής και της αντιστασιακής του δράσης. Το έργο του, πολυμεταφρασμένο και πολυδιαβασμένο από εκατομμύρια αναγνώστες, αντέχει γιατί έχει σάτιρα, φιλοσοφικό στοχασμό και αστείρευτη επιστημονική φαντασία! Ίσως είναι από τους ελάχιστους συγγραφείς τους είδους που έγραψε σε μιαν άλλη γλώσσα με τόση μεγάλη διεθνή επιτυχία.

Προτείνεται να διαβαστούν και τα Ημερολόγια των άστρων (1957) –κι αυτό, όπως και το «Σολάρις», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ποταμός σε επιδέξια μετάφραση από τα πολωνικά του Γιώργου Τσακνιά. Εδώ υπερισχύσει η σατιρική πλευρά του Στανίσλαβ Λεμ. Ο Ίον Τίχι ταξιδεύει στο διάστημα καταγράφοντας τα ταξίδια του και εκπροσωπώντας τη Γη σε διάφορα συνέδρια μακρινών πλανητών. Σε ένα ξεκαρδιστικό επεισόδιο μέσα στο σκάφος που ταξιδεύει συναντάει και τους πολλαπλούς καθημερινούς εαυτούς του, που εμφανίζονται λόγω των τρομακτικών επιταχύνσεων που προκαλεί η καμπύλωση του χρόνου. Σε ένα άλλο, καλεσμένος σε συνέδριο των Ηνωμένων Πλανητών, όπου οι κάτοικοι είναι σαν μικρά ρομποτοειδή, δέχεται την αμείλικτη κριτική των ομιλητών ότι το ανθρώπινο είδος δεν εκπληρώνει τους στόχους τους προς όφελος του είδους αλλά αυτοκαταστρέφεται και μαζί του παρασύρει τον πλανήτη, δίνοντας μάλιστα το παράδειγμα της ολέθριας χρήσης της ατομικής βόμβας. Σαρκαστικός αστροταξιδευτής ο αφηγητής, διακωμωδεί ακόμη και την ίδια την επιστημονική φαντασία όμως, μέσα από τις διαπλανητικές διαδρομές, εκφράζει τον προβληματισμό για την τύχη του εγωιστικού πλανήτη μας και αναρωτιέται για την τύχη του.

Ο Στανίσλαβ Λεμ πέθανε το 2006 αλλά το έργο του εμπνέει και διαβάζεται γιατί ενώ είναι τόσο παράδοξο και φανταστικό διαθέτει αυτοσαρκασμό, βαθιά γνώση και συμπαντική σοφία.

Θεόδωρος Γρηγοριάδης

ΕΠΟΧΗ, Η εποχή των βιβλίων, Οκτώβριος 2022