Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2024
Γράφει ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης
Με μια λιτανεία ξεκινάει το μυθιστόρημα του Μάλκολμ Λόουρι, Νοέμβριο 1939 στο Μεξικό, στην πόλη Κουαουναγουάκ, ενώ στο βάθος προβάλλουν απειλητικά τα δύο μεγάλα ηφαίστεια της χώρας. Είναι η Ημέρα των Νεκρών και η πένθιμη πομπή διασχίζει την πόλη με θρηνητικές ψαλμωδίες ενώ τα κεριά στα χέρια των πιστών τρεμοσβήνουν σαν μελαγχολικές φλογίτσες. Η πομπή θα περάσει μπροστά από το ξενοδοχείο όπου διαμένει ο γάλλος σκηνοθέτης Ζακ Λαρυέλ, που συζητάει με τον δρ Βιγκίλ για τον Πρόξενο. Μέσα από τις σκέψεις του Λαρυέλ αναδύονται συνειρμικά οι πληροφορίες για τον Πρόξενο, την γυναίκα του Υβόν με την οποία έχουν χωρίσει και τον Χιου, τον απρόβλεπτο, ετεροθαλή, αδελφό του. Με τον Πρόξενο, τον άγγλο διπλωμάτη Τζέφρι Φέρμιν, είχαν γνωριστεί στην Ευρώπη, παραθερίζοντας στην εφηβεία τους· τότε τους χώριζε η Μάγχη, σήμερα μια άβυσσος κυριολεκτικά, μια χαράδρα στη μέση της πόλης, σκοτεινή και βαθιά. «Είχε πέσει το σκοτάδι όπως στον Οίκο των Άσερ»· σκιές και ζόφος στο Μεξικό, στην Ευρώπη, ειδικά στη Γερμανία και στην Ισπανία (η Μάχη του Έβρου είναι μια αναφορά που επανέρχεται τακτικά).
Το πρώτο κεφάλαιο με τον Λαρυέλ προηγείται των γεγονότων που έχουν συμβεί ένα χρόνο πριν ενώ, στα επόμενα έντεκα κεφάλαια, ξεδιπλώνεται η μία και μοναδική μέρα στη ζωή του Προξένου, η τελευταία του μέρα. Δεν προδίδουμε την κατάληξη αυτή μιας και αναφέρεται από την αρχή, αιωρείται στην ατμόσφαιρα, στο ύφος του κειμένου, στους συμβολισμούς, στις λαβυρινθώδεις ατραπούς στις οποίες εκτρέπεται ο Πρόξενος. «Η ζωή του είχε γίνει μια δονκιχωτική προφορική μυθοπλασία» και το Μεξικό η Κόλαση, η καρδιά του δικού του σκότους. Η τελική πορεία προς τον αφανισμό του, ένα διαρκές μεθύσι, που θα κορυφώνεται από ώρα σε ώρα. Στο μεταξύ η Υβόν έχει επιστρέψει με την προσδοκία της αποκατάστασης της σχέσης τους αλλά το μεσκάλ και η ψυχοσωματική αποσύνθεση του Πρόξενου δεν αφήνουν καμιά ελπίδα.
Η Υβόν με τον Χιου, που εξακολουθεί να αναστατώνει τον Πρόξενο, περιφέρονται μαζί του στην πόλη που τους απορροφά, στις λακκούβες, στους ξεροπόταμους, τα αδιαπέραστα στενά, φέρνοντάς τους στα άκρα και στα όρια τόπων και συμπεριφοράς, εντείνοντας τον επερχόμενο κίνδυνο. Ο Πρόξενος σταματάει μόνον στις cantinas, όπου μεθάει ασταμάτητα, αυτές είναι ο χώρος του, το κελί του, η σκοτεινή βαθιά σπηλιά του· όλα τα άλλα, η οργιώδης φύση, τα δέντρα, ακόμη και τα πουλιά του φαίνονται σπασμωδικά και ύπουλα αφού τον αποσπούν από τον εθισμό του. Όσες φορές κι αν είχε σκεφτεί να κόψει το αλκοόλ πάντα ένα μπουκάλι βρισκόταν παραδίπλα. Έτσι ούτε καν το βιβλίο, που είχε αρχίσει να γράφει, δεν φαίνεται να τελειώνει ποτέ.
Όλα σβήνουν πάνω στον πάγκο μιας cantina
Η κατάβαση στην κόλαση έχει ξεκινήσει. Και αν κατά καιρούς αναφέρει τους φόβους του για τον ανερχόμενο ναζισμό στην Ευρώπη ή την υποστήριξή του στους δημοκρατικούς στην Ισπανία, όλα σβήνουν πάνω στον πάγκο μιας cantina. Εκεί βυθίζεται στους εφιάλτες και στην έξη του. Στην αβέβαιη πορεία του διασταυρώνεται με τις πομπές, τον προσπερνούν λεωφορεία που εξαφανίζονται για πάντα, βλέπει στους τοίχους των καφέ να έρπουν σκορπιοί, κάμπιες, βλέπει φίδια στους δρόμους, επαίτες δυσοίωνους, ακίνητες σιωπηλές γριές, δολοφονημένους Ινδιάνους, κοντοστέκεται στο ποτάμι που κατέληξε τάρταρα των σκουπιδιών, ένας γιγάνταιος απόπατος, παρατηρεί τα σκυλιά, τα άλογα και μάλιστα ένα παρατημένο άλογο θα είναι η αφορμή για τη μοιραία διένεξη με τους πολιτοφύλακες. Ταυτόχρονα στο τρικυμιώδες κεφάλι του ακούγονται φωνές, αναγνωρίζει παλιούς του γνώριμους να προσπαθούν να τον συνετίσουν, αλλά κι αυτές οι φωνές συγχέονται με τις άλλες απέξω και διαχέονται σε ένα ηχητικό παραισθητικό υπόβαθρο όπου παρεμβάλλονται θόρυβοι αεροπλάνου, βολές του πυροβολικού και στο βάθος πάντα οι πένθιμες ψαλμωδίες. Α! Και οι γύπες που ζυγιάζονταν στον γαλανό ουρανό, περιμένοντας την επικύρωση του θανάτου.
Το απόγευμα θα τον βρει μόνο, ενώ τον ψάχνουν ο Χιου και η Υβόν, κι αυτός σε ένα είδος επιφοίτησης αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορούσε να γυρίσει πίσω στην Υβόν. Τελευταία του στάση άλλη μια cantina, ενώ στο βάθος δεσπόζει το ηφαίστειο Ποποκατέπετλ, το μοιραίο φινάλε, σαν το φινάλε μιας όπερας ή μιας μονομαχίας σε ένα σύγχρονο γουέστερν. Εδώ, ως ξένος, ως δυτικός, ως πλάνητας δολοφονείται από τους εξοργισμένους αστυνομικούς που ξερνάνε πάνω του κάθε φασιστική προκατάληψη. Έτσι ο προσκυνητής κατέρχεται στην Κόλαση, βουτάει στην πυρά και στον απύθμενο πάτο του ηφαιστείου. «Τhere is no death in recent literature with more significance», έγραψε ο Γουίλιαμ Χ. Γκας για τη σκηνή του θανάτου του Προξένου σε ένα εκπληκτικό δοκίμιο[1].
Στο Μεξικό
Ο βρετανός Μάλκολμ Λόουρι (1909-1957) ταξίδεψε πολύ όπως και άλλοι Ευρωπαίοι συγγραφείς όταν ξεσπούσε ο Ισπανικός Εμφύλιος και οι Ναζί ανέρχονταν στην εξουσία καίγοντας βιβλία. Ανήσυχος από την εφηβεία του αναζητούσε διαδρομές απόδρασης μέσα από τους αγαπημένους του λογοτέχνες. Ο Μέλβιλ ήταν ο βασικός του πλοηγός και το «Μόμπι Ντικ» ήταν το μοναδικό προσωπικό του απόκτημα που κουβαλούσε στην αποσκευή του μπαίνοντας στην Αμερική. Η προσωπική του ζωή σημαδεύτηκε από τη λογοτεχνία και το αλκοόλ. Στο Μεξικό βρέθηκε ακολουθώντας τα ίχνη του Λόρενς καθώς η χώρα προσέλκυε αρκετούς συγγραφείς όπως ο Άλντους Χάξλεϊ, ο Ίβλιν Γουό, ο Γκράχαμ Γκριν που είχανε ήδη γράψει βιβλία που διαδραματίζονταν στη χώρα. Εκεί στην πόλη Κουαουναγουάκ, είχαν εγκατασταθεί πολλοί πολιτικοί εξόριστοι κι εκεί νοίκιασαν σπίτι το ζεύγος Λόουρι. Αυτός άρχισε να συχνάζει στις cantinas, να πίνει ασταμάτητα, να αφήνει απλήρωτους λογαριασμούς και να προκαλεί το χάος με την παρουσία του.
Εκεί ξεκίνησε το «Κάτω από το ηφαίστειο» το οποίο έγραφε και ξανάγραφε και εξέφραζε όχι μόνον την προσωπική του κρίση αλλά ολόκληρη τη δεκαετία του ’30 και τον κόσμο ολόκληρο. Είναι αξιοθαύμαστο πώς η γραφή συμπλέει με τον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων: από τη μια η διαταραγμένη ροή της συνείδησης του Προξένου από την άλλη η ελεγχόμενη αφηγηματική οπτική της Υβόν και του Χιου και όλα μαζί σε μια μεξικάνικη ατμόσφαιρα που θα ξαναβρούμε στα μυθιστορήματα του Χουάν Ρούλφο. Μέσα από σύμβολα Ταρό ή της Καμπάλα, παραπομπές σε κείμενα και συγγραφείς όπως ο Δάντης, ο Μέλβιλ, ο Μάρλοου, ο Τζόις, διαλόγους στα ισπανικά, σημαδιακές επιγραφές, κινηματογραφικές αφίσες, το διαταραγμένο σύμπαν του Προξένου, αποδεικνύεται αφηγηματικά οργανωμένο στο κείμενο. Ένα μοντερνιστικό, απαιτητικό, μυθιστόρημα που παρασύρει τον αναγνώστη στη δίνη της αφήγησης σαν να ξυπνάει από ένα βαρύ μεθύσι.
To «Κάτω από το ηφαίστειο» γυρίστηκε σε ταινία το 1984 από τον Τζον Χιούστον με τον Άλμπερτ Φίνεϊ στον ρόλο του Προξένου. Περιλαμβάνεται σε διάφορες λίστες με τα καλύτερα βιβλία του 20ού αιώνα. Η νέα έκδοση του μυθιστορήματος έγινε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο σε εξαιρετική μετάφραση της Κατερίνας Σχινά.
Σημείωση:
1. «Malcolm Lowry's Inferno», William H. Gass. The New York Review of Books. 29/11/1973
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου